Jak kult żołnierzy wyklętych dzieli społeczeństwo

Violetta Krasnowska: – Można powiedzieć, że to pan odkrył Żołnierzy Wyklętych, zajmując się jako jeden z pierwszych tematem antykomunistycznego podziemia powojennego. Dziś głośno protestuje pan przeciw używaniu tego terminu. Dlaczego? Rafał Wnuk: – Bo stał się on pretekstem do nieuprawnionych podziałów Polaków na patriotów i rzekomych niepatriotów. Niedawno miałem rozmowę w radiu. Ludzie, którzy nie mają żadnej wiedzy na ten temat, żadnego dorobku, z niekłamanym, autentycznie szczerym poczuciem wyższości pouczali mnie, jak należy mówić o Żołnierzach Wyklętych. Ja występowałem z perspektywy badacza i historyka. Wyższość moich rozmówców miała wynikać z tego, że są patriotami – i to właśnie figura Żołnierzy Wyklętych decydowała, kto jest po właściwej stronie. Wielu znanych mi historyków, znawców tematu, woli w tej sytuacji milczeć, niż powiedzieć, że coś jest nie tak z formułą wyklętych. Ten szantaż patriotyczny to coś, co zabija naukę, ale też niszczy nas jako społeczeństwo. Na to się zgodzić nie mogę. Od jak dawna zajmuje się pan badaniem powojennego podziemia? W 1988 r. na seminarium magisterskim prof. Tomasza Strzembosza, na Wydziale Historii KUL, znając wydane w podziemiu prace na temat Ognia, jak i wydaną w podziemiu książkę o Łupaszce, pomyślałem, żeby zająć się powojennym podziemiem w regionie, z którego sam pochodzę, na Zamojszczyźnie. Prof. Strzembosz powiedział, że to szalony pomysł, że jest to niewykonalne, ale że powinienem podjąć temat. Dlaczego niewykonalne? Byliśmy jeszcze przed wyborami 4 czerwca 1989 r. Wydawało się, że komunizm będzie długo trwał. Można było pracować wyłącznie w oparciu o relacje. To było niezwykle trudne, bo ludzie się bali. Prof. Strzembosz, który był dobrze znany w kręgach kombatanckich, napisał mi rodzaj listu żelaznego, w którym informował, że jestem człowiekiem godnym zaufania. Przeprowadziłem wywiady z ludźmi już dziś nieżyjącymi, a bardzo ważnymi. Udało mi się dotrzeć do Mariana Gołębiewskiego, człowieka, który był skazany w pierwszym procesie WiN, dotrzeć i nawet zaprzyjaźnić się ze Stanisławem Książkiem, szefem środowiska zamojskiego w Armii Krajowej w Warszawie. To otwierało mi kolejne drzwi. Od 1990 r. mogłem już korzystać z akt Wojskowych Sądów Rejonowych, które od 1946 r. zajmowały się podziemiem powojennym, a które właśnie weszły do zbioru sądowego. Miałem już możliwość weryfikowania informacji. Rok później dopuszczono mnie do akt administracyjnych UB, gdzie były raporty z terenu, pokazujące wiedzę aparatu bezpieczeństwa. Powoli się to zapełniało i w 1993 r. obroniłem pracę magisterską, która została wydana, a nawet nagrodzona przez „Zeszyty Historyczne WiN-u” – i była to pierwsza w Polsce wydana legalnie książka o podziemiu antykomunistycznym. W 2001 r., pracując już w IPN, pomyślałem, że trzeba by zrobić opartą na profesjonalnych badaniach całej powojennej konspiracji paramonografię i wymyśliłem „Atlas Podziemia Niepodległościowego 1944–1956”. Został wydany w 2007 r. Dodam, że ani razu nie pada tam określenie Żołnierze Wyklęci. Skąd pojawiło się to określenie? Pierwsze środowisko, które zaczęło tworzyć swoją tożsamość właśnie wokół wyklętych, to Liga Republikańska, choć samo słowo rozpowszechniło się w 1996 r. dzięki książce Jerzego Ślaskiego, który był żołnierzem Orlika, pt. „Żołnierze Wyklęci”. Mamy tutaj od razu dwa sposoby rozumienia słowa wyklęci. Dla Ślaskiego słowo wyklęci oznaczało wyklęcie przez PRL, dla Ligi Republikańskiej – wyklęcie przez III RP. Jakim cudem połączono podziemie powojenne z III RP? Liga stwierdziła, że komuniści nie mogli nikogo wykląć, bo nie byli reprezentantami narodu. Takim reprezentantem była dopiero III RP, ale okazała się zdradziecka. Niedawno z ust Krzysztofa Wyszkowskiego, obecnego członka Kolegium IPN, usłyszeliśmy ciąg dalszy tej narracji: że skoro Wałęsa okazał się Bolkiem, Mazowiecki, Kuroń, Geremek rozmawiali z komunistami, to „nie dosłownie, ale mają krew na rękach”, oni wszyscy przestają już być autorytetami, a jedynymi autorytetami stają się właśnie Żołnierze Wyklęci. To powszechny dziś w kręgach władzy sposób opisywania przeszłości. Np. prezydent Duda podczas niedawnych uroczystości na pogrzebie Inki stwierdził, że państwo polskie zerwało z PRL tylko pozornie. Narzędziem do czego, pana zdaniem, są dziś Żołnierze Wyklęci? Ludzie, którzy nie akceptują kierunku zmian, jakie zapoczątkował 1989 r., szukali sposobów delegitymizacji władzy i stworzyli mit historyczny, na którym można było oprzeć polityczną tożsamość. Ci ludzie za aksjomat uznają antykomunizm. To jest wyznacznikiem patriotyzmu. Jeśli antykomunizm nie jest dla ciebie podstawowym wyznacznikiem wartości, to nie możesz być dobrym Polakiem. Mit o Żołnierzach Wyklętych świetnie się nadaje na symbol. Powstanie warszawskie nie było antykomunistyczne, ci ludzie nie strzelali do Sowietów. Katyń był traumą zbiorową, nie da się go zawłaszczyć. Podziemie powojenne zaś jako nienależące do... Nikogo? Tak, osierocone, w sensie politycznym niezagospodarowane, przedstawione jako ruch tych, którzy mieli rację, jedynych prawych, jedynych, którzy się nie poddali, postrzegający świat na zasadzie zwycięstwo albo śmierć – pasuje idealnie. A jaka była prawda? Najsilniejszy ruch oporu był wiosną 1945 r. Kiedy w ramach ofensywy styczniowej Armia Czerwona wychodziła z przedwojennych granic Polski, lasy zapełniły się ludźmi – 10–12 tys. partyzantów. Gdy III Rzesza upadła, nie wybuchła III wojna, na którą wielu czekało, a zamiast tego konferencja poczdamska stabilizowała podział Europy. Wydawało się, że polityczny sposób walki daje szanse na sukces. Walka zbrojna zaś już nie. Od stycznia 1945 r. rząd w Londynie konsekwentnie powtarzał: wyjść z lasu, nie strzelać... Dlaczego? Z punktu widzenia rządu każdy zaatakowany na terenie Polski Sowiet to był cios wymierzony w emigracyjne władze, bo Stalin natychmiast wyciągał kartę, że rząd w Londynie jest zakamuflowanym aliantem Hitlera, a polskie podziemie ma charakter faszystowski. Bo jeżeli ktoś uderza w żołnierza radzieckiego, to uderza w żołnierza wielkiej koalicji antyfaszystowskiej. A ludzie wciąż siedzieli w lasach. I wielu z nich znalazło się w klinczu, podejmując różne wybory. Np. Zapora spróbował zaciągnąć się do Wojska Polskiego. Kobieta, która przyjmowała jego dokumenty, była osobą związaną z Armią Krajową i rozpoznała go. Powiedziała mu, żeby uciekał, bo go wykończą. Pozostawało mu ukrywanie się. Niektórzy przedostali się na Zachód, inni wrócili do partyzantki, która wielu wydawała się dawać szansę doczekania lepszych czasów. I tak dochodzimy do czerwca 1946 r. i referendum. Było ono niesłychanie ważne jako próba generalna przed wyborami. Jednak o wynikach zdecydowali liczący głosy. To było olbrzymie podcięcie nadziei u ludzi podziemia, nadzieja na zwycięstwo zaczęła wygasać. Jeszcze się tliła do wyborów, ale widać było, że to komuniści przejmują wszystko i że walka traci sens. Efekt? Kiedy ogłoszono po zwycięskich wyborach amnestię, to dziewięćdziesiąt parę procent ludzi będących w podziemiu z niej skorzystało. 70 tys. ludzi poszło do komisji amnestyjnych. W lesie, w konspiracji, zostało kilka procent. Ci, którzy nie mieli wyjścia? Ci, którzy uważali, że nie mają wyjścia. Około tysiąca osób. Struktury konspiracyjne do końca 1947 r. się rozpadły, trwały aresztowania. Zostali ci tzw. ostatni zbrojni. Ich walka nic nie dawała? Ściągała represje na ich otoczenie, nie mogła zmienić sytuacji geopolitycznej. Ci ludzie byli jak postaci z antycznej greckiej tragedii, skazani na klęskę. Z tej sytuacji nie było dobrego wyjścia. A teraz mówi się, że jedynym w tym okresie przyzwoitym zachowaniem było strzelanie do końca. Nie, to też było złe wyjście. W 1953 r. te wszystkie grupy były już praktycznie powybijane. Teraz twierdzi się, że garstka stająca do walki z komunistyczną potęgą to powód do patriotycznej dumy. Słyszymy, że tylko ta postawa jest moralnie i politycznie słuszna, a więc siłą rzeczy podważa się inne wybory. Takie myślenie podważa decyzje działaczy Polskiego Państwa Podziemnego, którzy uznali, że dalsze wykrwawianie się nie ma sensu, i zaangażowali się np. w odbudowę Warszawy czy zagospodarowanie ziem zachodnich. To również jest podważanie autorytetu polskiego rządu na emigracji, apelującego o przerwanie walki zbrojnej. Taki jest efekt uczynienia z walki zbrojnej przeciwko komunistom głównego miernika patriotyzmu czy wręcz przyzwoitości. A jakiekolwiek porozumienia z drugą stroną były zdradą. Takie są konsekwencje przyjęcia tak skonstruowanego, nieprawdziwego mitu, jakim są Żołnierze Wyklęci. Mitu, w którym pomija się wątki niewygodne, bo przecież wielu ludzi podziemia antykomunistycznego, dzisiaj wynoszonych jako ikony wyklętych, to nie byli ludzie, którzy uważali, że należy walczyć zbrojnie. Niepokólczycki, Rzepecki, Fieldorf, Pilecki – żaden z nich nie uważał, że należy walczyć. W języku narrac