Krótki kurs psychiatrii i psychologii

Premier Mateusz Morawiecki, który przyzwyczaił nas do pewnych niekompetencji w rozmaitych dziedzinach wiedzy, kilka dni po zabójstwie prezydenta Gdańska orzekł w oficjalnym przemówieniu, że Stefan W. jest człowiekiem chorym psychicznie („teraz to już wiemy na pewno”). Minister Zbigniew Ziobro swoim zwyczajem wydał wyrok – jeszcze przed aktem oskarżenia – dożywocia (czyli właściwie wykluczył możliwość choroby psychicznej). W licznych komentarzach pojawiły się słowa „świr” (Jan Pospieszalski) czy „wariat” (jeden z posłów). W przestrzeni publicznej fruwają takie kolokwialne wynalazki, jak psychol czy schizol. Najłagodniejszym określeniem jest człowiek zaburzony. Nie chodzi tu bynajmniej o sugerowanie bez wnikliwej diagnozy biegłych jakichś okoliczności łagodzących wymiar kary czy też jej zaostrzenie – to zrobi sąd. Stefan W. dokonał zabójstwa, nie ulega wątpliwości. Ale amatorskie diagnozowanie, co leżało u psychicznych podstaw tego potwornego czynu, jest niebezpieczne z kilku powodów. Po pierwsze, utwierdza ogół, że doskonale zna się na psychologii, albo też – przeciwnie – sprowadza się do postawy: a po co tu psychobajdurzenie, przecież na zdrowy rozum to bestia, wymagająca bezwzględnej izolacji, jeśli nie eliminacji ze społeczeństwa. Po drugie, owo ludowe diagnozowanie i wyrokowanie przeczy zasadniczym regułom praworządności. Po trzecie, używa się tu języka piętnowania i odczłowieczania każdego, kto w jakikolwiek sposób odbiega od tzw. normy. Ważną przyczyną tej powszechnej dezorientacji jest paradoksalnie bujny rozkwit akademickiej psychologii i psychiatrii, które w ostatnich latach zakwestionowały wiele oczywistości i znalazły się w stanie definicyjnej niepewności. Wiedza o ludzkim umyśle nie jest nauką ścisłą z gotowymi formułkami i algorytmami; nie da się powiedzieć, że jak w życiu człowieka zdarzyło się A, to na pewno zdarzy się B. Że skoro raz zdiagnozowano jakieś zaburzenie albo chorobę, to znaczy, że można go wsadzić do szufladki z określoną etykietką i orzec, że już z niej się nigdy nie wydostanie. Podobnie nie sposób zawyrokować, że na zawsze od swych przypadłości się uwolni i nigdy do jednych objawów zaburzeń nie przyłączą się inne, klasyfikowane w zupełnie innej grupie. Typologia chorób i zaburzeń zresztą puchnie. Im bardziej przybywa wiedzy genetycznej, antropologicznej, im bardziej precyzyjne maszyny do obrazowania pracy mózgu konstruujemy, tym bardziej nauka o ludzkiej psychice ogranicza się do jednego pewnika: każdy z nas jest osobnym indywiduum. Zaś specjalista w tej dziedzinie, nawet biegły sądowy, który wyraża brawurowe przekonanie, że ktoś w przyszłości coś złego zrobi lub nie zrobi, nie jest profesjonalistą. Słowa klucze Bodaj najwięcej kłopotu sprawiają pojęcia: psychopatia i psychopata. Potocznie to każdy odbiegający od tzw. normy; psychopatię zaś często rozumie się jako synonim zarówno choroby psychicznej, jak i „chorego” sposobu rozumowania i postępowania. Psychologia, jeśli używa tu jakiegoś synonimu, to brzmi on: społeczne (bądź aspołeczne) zaburzenie osobowości. Pojęcie to odnosi się bowiem głównie do relacji człowieka z innymi ludźmi. To zaburzenie (nie choroba!) może mieć różne nasilenie – od pewnego rysu osobowości aż do stanu nazywanego zaburzeniem osobowości. Psychopatia często współwystępuje z narcyzmem i makiawelizmem, co nazwano terminem Ciemnej Triady. Wówczas owo skupienie na sobie, poczucie wyjątkowości, której inni nie zauważają, przyznanie sobie prawa do manipulowania ludźmi sięga zenitu. Osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą sprawiać wrażenie całkowicie normalnych, wręcz uroczych i empatycznych, czyli odszyfrowujących bez pudła cudze uczucia. Problem w tym, że robią to czysto instrumentalnie. Bez skrupułów, wyrzutów sumienia i wstydu są w stanie rano dać najbliższej współpracowniczce bukiet kwiatów, a po południu – dymisję. Psychopata ma odcięty dostęp do tych emocji. Neurologia znajduje na takie odcięcie od emocji sporo wyjaśnień w strukturze mózgu, „niedoczynności” takich obszarów, jak ciało migdałowate czy ważne fragmenty kory mózgowej. Psychopatia nie poddaje się leczeniu, nie tylko dlatego, że nie wynaleziono na nią tabletek, że trudno przeprowadzić tu granice między – mówiąc potocznie – trudnym charakterem a zaburzeniem, ale dlatego, że psychopata nie czuje się chory i nie daje wstępu do swego umysłu. On nie cierpi, nie odczuwa psychicznego bólu. Przeciwnie, zwolniony z jakichkolwiek wątpliwości co do swych zachowań, zazwyczaj czuje się w życiu komfortowo. Przez lata uważano, że to zaburzenie właściwe jest przede wszystkim zimnym mordercom. Dziś wiadomo, że dotyczy ono licznych wybitnie skutecznych korporacyjnych czy finansowych rekinów, charyzmatycznych polityków, guru sekt, słowem ludzi, którzy nie tylko nie wydają się aspołeczni, ale wręcz osiągają społeczny sukces. Istnieje pokusa, by do tej kategorii zaliczyć terrorystów, a także „samotne wilki”, czyli sprawców tych wszystkich makabrycznych zbiorowych zamachów w rodzaju rozjechania ciężarówką tłumu czy samobójczego rozbicia samolotu z setką niewinnych pasażerów. Ale nawet u tych złoczyńców zazwyczaj stwierdzano jedynie psychopatyczny lub narcystyczny rys osobowości. Taki rys mają miliony ludzi. Terminem o podobnym brzmieniu, ale mającym mało wspólnego z psychopatią, jest psychoza. To ani cecha, ani osobna choroba, lecz stan chorobowy, wynikający z zaburzeń tzw. neurotransmisji w mózgu (czyli gry rozmaitych substancji pośredniczących w interakcjach między komórkami nerwowymi). Psychoza może się pojawić w przebiegu rozmaitych chorób somatycznych, np. nerek, wątroby, tarczycy. Mogą ją zdetonować alkohol, narkotyki, toksyny chemiczne. Pojawia się niekiedy u osób w podeszłym wieku z pogarszającą się pamięcią. Może towarzyszyć depresji. Wreszcie jest objawem schizofrenii i tzw. zaburzeń psychoafektywnych (do czego za chwilę wrócimy). Człowiek w stanie psychozy w zniekształcony sposób odbiera rzeczywistość, nie odnajduje się w świecie, izoluje się od niego, „nie kontaktuje” z innymi ludźmi. Wpada w nieuzasadniony lęk. Albo jest apatyczny, albo nadpobudzony. Gdy psychoza się pogłębia, pojawiają się omamy. Oraz urojenia, gdy wszystko, co się dzieje wokół, układa się w nieprzypadkowe związki. Co niezwykle ważne: umysł nie pracuje na jakiejś wybujałej wyobraźni chorego, ale na elementach rzeczywistości, na docierających choćby przez media obrazach i słowach. Często przybiera to charakter paranoidalny: chory popada w przeświadczenie, że jest śledzony, podglądany, ktoś czyta w jego myślach, planuje zamach na niego. Tego rodzaju objawy naprowadzają oczywiście na trop schizofrenii, choroby psychicznej w sensie ścisłym, na którą być może cierpi Stefan W. Tak przynajmniej wynika z wywiadu jego matki, udzielonego „Gazecie Wyborczej”. Tu w grę wchodzi ból i cierpienie, dotkliwe psychicznie lęki, poczucie niezrozumienia przez otoczenie, nieustanna burza emocjonalna (osoby dotknięte schizofrenią często uchodzą za nieczułe, zimne, a one po prostu nie umieją uchylić wstępu innym do ich wewnętrznego świata). Z czasem, w trakcie leczenia, chory może zrozumieć naturę swoich „widzeń” i „głosów”, w jakimś stopniu odróżniać to, co dzieje się naprawdę, od tego, co wytworzył jego umysł, ale czy to umniejsza cierpienie? Na szczęście istnieje dziś cała gama leków przeciwpsychotycznych, które hamują wytwarzanie omamów i urojeń; pomocna bywa tu też psychoterapia. Nowoczesne podejście do schizofrenii to dążenie do tzw. remisji trwałej. Oznacza to przyjęcie do wiadomości, że choroba będzie siedziała w człowieku, ale nie musi się objawić. I tak pewnie będzie, dopóki nie znajdzie się jej przyczyn, a jednoznacznych prawdopodobnie nie znajdzie się nigdy. Genetyka nie znalazła i raczej nigdy nie znajdzie „genu schizofrenii”. Zresztą wielu psychiatrów zaniechało używania tego stygmatyzującego terminu, częściej mówią o zespole omamowo-urojeniowym. Jednakowoż schizofrenia budzi potężny lęk społeczny, a jej zdiagnozowanie jest przyjmowane z równym dramatyzmem jak diagnoza raka: wyrok. To już na zawsze człowiek nieobliczalny, groźny. Tymczasem wśród wszystkich sprawców przestępstw w wielkich metropoliach chorzy na schizofrenię stanowią mniej niż 1 proc. Nie ubiec biegłych W tym gąszczu terminów i teorii muszą diagnozować biegli sądowi. To nie jest tak, że mają do tego precyzyjny instruktaż i narzędzia. Zdarza się, że przywiązują się do pewnych teorii (czasem, niestety, przeterminowanych) i terminologii (dawno zużytej), zbyt ulegają własnym przekonaniom i doświadczeniom. W prawidłowej praktyce sądowej rzadko polega się na jednym ekspercie, zwykle jest to zespół składający się z psychiatry, psychologa, często seksuologa. Czasem sąd zamawia kilka ekspertyz, czasem na podstawie tej samej ekspertyzy jeden skład sędziowski orzeka wyrok, a po skutecznej apelacji skład na nowo powołany – orzeka wyrok zgoła przeciwny. Nie ma też takich narzędzi, które w dzień czy tydzień pozwoliłyby orzec, z jakim zaburzeniem czy chorobą badanego mamy do czynienia. Trzeba brać pod uwagę, po pierwsze, że poważne schorzenie może być w stanie długotrwałej remisji. Albo że człowiek symuluje objawy choroby. Toteż obserwacje psychiatryczne muszą trwać długo (co nie znaczy, że nie dochodzi tu nigdy do nieuzasadnionej zwłoki). Znów: jeden w tym wszystkim jest pewnik – to nie biegli wydają wyroki. Jasne, że tak jak opinia publiczna, tak i sędziowie marzą o precyzyjnym orzeczeniu: chory czy zdrowy, będzie dalej zabijał i gwałcił czy już nie. Ale biegły może co najwyżej dać materiał pomocniczy do kluczowych rozstrzygnięć. Przede wszystkim – czy w grę może wchodzić symulacja choroby. Or