Wielki pisarz małego języka. Wielki człowiek małego narodu. Wielki lider małego dysydenckiego ruchu. Bardzo wielki prezydent bardzo małego państwa. A właściwie dwóch państw. Małej Czechosłowacji. I bardzo małych Czech.
Parę lat temu byłem w Oslo na międzynarodowej konferencji w całości poświęconej jego esejowi o „Sile bezsilnych”. To też jest mały esej, ale wielki. Jak niemal wszystko u Havla. Jak w laboratoryjnych szybkach zamknął w nim siebie i swój świat. Nie tylko tego z odległej epoki (1978 r.), w której ten tekst pisał, lecz także tego, który szczęśliwie ją przeżył o blisko ćwierć wieku.
W PRL czytając esej o sile bezsilnych sądziliśmy, że jest to przenikliwa, brutalnie szczera analiza ówczesnego systemu, który nazywał „posttotalitaryzmem” i który, jak pisał: „wyrósł na gruncie historycznego spotkania dyktatury i społeczeństwa konsumpcyjnego”. Jego istotą było – jak byśmy dziś powiedzieli – deprawowanie społeczeństwa przez władzę nie kijem, lecz sprytnie dozowaną marchewką. Próbował tam wyjaśnić, jak to właściwie się dzieje, że w tym przebiegłym systemie, który umiał wessać zdecydowaną większość społeczeństwa, jakaś grupa ludzi stawia jednak opór. „Człowiek nie staje się dysydentem – pisał – w ten sposób, że pewnego dnia decyduje się obrać tę szczególną karierę, lecz dlatego, że wewnętrzne poczucie odpowiedzialności wraz z całym kompleksem okoliczności zewnętrznych po prostu spycha go na tę pozycję”.
Przeżył to dwa razy. Raz w tamtym systemie. Raz w obecnym, gdy jako prezydent musiał ustąpić miejsca człowiekowi innego formatu.