Amerykanie wychodzą, Irak zostaje

Dwa miesiące przed inwazją politykę w USA przesłonił Superbowl. Ze względu na finał rozgrywek futbolu amerykańskiego prominentni iraccy emigranci dostali od prezydenta tylko 15 minut. W gabinecie owalnym – jak wspomina jeden z bliskich współpracowników George’a W. Busha – trzech rosłych mężczyzn niemal padło na kolana z wdzięczności, słysząc w jednym zdaniu o rychłym obaleniu Saddama Husajna, zainstalowaniu w Iraku demokracji i zasileniu tamtejszej gospodarki amerykańskimi inwestycjami. Podekscytowani Irakijczycy zaczęli na gorąco snuć plany powrotu do kraju, w którym sunnici i szyici już zawsze będą sobie braćmi, religia stanie się sprawą prywatną, a kobiety zyskają należne im miejsce w społeczeństwie. – A kto to są sunnici? – przerwał im prezydent. Neokonserwatyści, którzy 10 lat temu zdominowali administrację prezydenta Busha, wciąż przekonują, że broń masowego rażenia, której w Iraku do dziś nie znaleziono, była ważnym, ale nie najważniejszym powodem amerykańskiej inwazji. Jeszcze ważniejsze było wprowadzenie w Iraku demokracji, co na zasadzie przykładu miało już samoistnie wywołać demokratyczną transformację całego Bliskiego Wschodu. Jeszcze przed atakiem prezydent Bush mówił, że „wyzwolony Irak zabłyśnie mocą wolności, która wkrótce przekształci cały region”. – Świetny pomysł. Tylko że Amerykanie słabo przygotowali się do jego realizacji – mówi kilka lat później dziennikowi „The Washington Post” jeden z uczestników spotkania w gabinecie owalnym. 25 mln dolarów dziennie Kilkanaście godzin po rozpoczęciu bombardowań w marcu 2003 r. Amerykanie zniszczyli kluczowy dla przesyłu ropy most na Tygrysie w pobliżu Samary. Zerwali w ten sposób 15 przechodzących przez niego rurociągów. Po zakończeniu walk odbudowa tego mostu była dla Amerykanów priorytetem. Ale zamiast postawić na nowo przęsła i położyć rurociągi, co kosztowałoby góra 5 mln dol. i potrwało dwa, trzy miesiące, Amerykanie wpadli na pomysł, aby dla bezpieczniejszego przesyłu ropy rurociągi w tym miejscu zakopać. Późniejsza historia tego przedsięwzięcia jak w pigułce pokazuje 9-letnie zmagania Amerykanów z odbudową Iraku. Stuart Bowen, kontroler wysłany przez Waszyngton do zbadania, co się stało z miliardami wydanymi na ten cel, napisał w końcowym raporcie, że w przypadku „naftowego mostu” na Tygrysie badania geologiczne szybko wykazały, że gleba w tym miejscu jest zbyt piaszczysta, aby zakopać rury. Wojskowi inżynierowie się tym jednak nie przejęli. Bowen pisze, że dziesiątki milionów dolarów wydanych na ten projekt równie dobrze można było rozmienić na bilon i użyć zamiast podkładów pod rury. Efekt byłby taki sam, czyli żaden. Zanim ekipa budowlana się zorientowała, że nie da się zakopać rur, i wróciła do starego pomysłu przeciągnięcia ich mostem nad rzeką, Amerykanie stracili trzy lata i nie pięć, tylko 100 mln dol., nie licząc 1,5 mld dol., które stracił iracki rząd z braku możliwości przesyłu ropy. Bowen całą litanię podobnych przypadków z Iraku nazywa w raporcie „adhocracją”. Według tego raportu, trudno oszacować, ile Amerykanie wydali na odbudowę Iraku. Na pewno wiadomo tylko, że 15 mld dol. wyłożyli na system energetyczny i wodociągowy, 9 mld na opiekę zdrowotną, 20 mld na szkolenie i wyposażenie irackiej armii. Poszczególne rachunki są jednak nie do opanowania. W 2005 r. Amerykanie wydawali w Iraku 25 mln dol. dziennie, ale do dziś nie są w stanie dopasować wielu przelewów do faktur. Donald Rumsfeld, były sekretarz obrony, twierdził w 2003 r., że interwencja w Iraku nie będzie kosztować więcej niż miliard dolarów. Po kilku miesiącach od rozpoczęcia działań prezydent Bush nie był już takim optymistą i mówił o 50, 60 mld. Amerykanie w związku z Irakiem wydali ostatecznie 1,7 bln dol., ale to tylko niewielka część realnych kosztów. Według waszyngtońskiego think tanku Carnegie Endowment for International Peace, opieka medyczna nad weteranami tej wojny będzie kosztować w przyszłości 2,1 bln dol. Dojdą też odsetki, bo Waszyngton w związku z inwazją nie podwyższył podatków, tylko zaciągnął pożyczki. Do 2053 r. ich koszt wyniesie 4 bln dol. W sumie więc Ameryka wyda na Irak prawie 8 bln dol. – Wiele można Ameryce zarzucić po irackiej eskapadzie, ale na pewno nie to, że zrobiła to dla pieniędzy – mówi libański dziennikarz Rami Khouri.   Brak psychiatrów Nie wiem, czy wrócę. W kraju panuje chaos, również dlatego, że ci, którzy najbardziej potrzebują mojej pomocy, czyli politycy, nie zaglądają do mojego gabinetu – mówi Ali Adnan, iracki psychiatra, obecnie na stażu w Londynie. Według raportu „Cost of War”, przygotowanego przez Uniwersytet Bostoński, w 32-milionowym Iraku pracuje obecnie 84 psychiatrów. To znaczy akurat teraz jest ich 83. – To oznaczałoby, że przeze mnie jakieś 380 tys. Irakijczyków nie ma swojego psychiatry – śmieje się Adnan. Odpływ lekarzy z Iraku po 2003 r. osiągnął dramatyczną skalę. Autorzy raportu „Cost of War” twierdzą, że wyjechało ich ponad 18 tys. Na miejscu pracuje wciąż 22 tys. lekarzy, ale to tragicznie mało, biorąc pod uwagę, że w 38-milionowej Polsce jest ich 122 tys. i wciąż ustawiają się do nich kolejki. W bagdadzkiej dzielnicy handlowej Kerrada miejsce znikających gabinetów lekarskich zajmują drogie butiki, dilerzy samochodów i prywatne banki. Na zaglądanie do nich stać tylko gangsterów i pracowników administracji publicznej. Ta nowa iracka klasa średnia liczy już 3,5 mln obywateli. Praca w budżetówce to fucha, z której często utrzymują się całe rodziny. Nauczyciel ze średnim stażem, który za czasów Husajna zarabiał równowartość dolara, dziś dostaje 500 dol. Policjant ma pensję dwa razy wyższą. To jednak nie oznacza, że w Iraku ziścił się amerykański sen o kapitalistycznej rewolucji. Pracy jest niewiele (60-proc. bezrobocie), a za tą, która jest, trzeba słono płacić. Łapówki za etat zwykłego urzędnika potrafią sięgać nawet 5 tys. dol. Nowych miejsc pracy szybko nie przybędzie. Niemal wszystkie jego dochody pochodzą z eksportu ropy naftowej – z tego tytułu do budżetu wpływa co miesiąc 8 mld dol. Do 2020 r. ta suma ma dwukrotnie wzrosnąć. Ale w nafcie pracuje niecały procent obywateli. – Efekt jest jednak taki, że aby kupić iracką ropę, zagraniczne firmy muszą najpierw kupić irackie dinary, co winduje ich cenę – tłumaczy Khouri. – Drogie dinary oznaczają jednak, że żaden inny eksport z kraju się nie opłaca. Bezrobotni uzależnieni są od pomocy rodziny lub klanu. Coraz popularniejsze stają się plemienne quasi-ubezpieczenia, w ramach których Irakijczycy co miesiąc oddają starszyźnie niewielką sumkę w zamian za pomoc w trudnych chwilach. Pomoc nie tylko finansową, ale czasem też zbrojną. Taki system promuje nawet policja, która w razie sporów lub nawet przestępstw coraz częściej radzi stronom, aby rozwiązały sprawę w ramach własnego klanu. Plemienna starszyzna nierzadko potrafi zmienić wyrok państwowego sądu. Jak pisze Omar Al-Shaher z portalu Al-Monitor, w ostatnich latach takie nieformalne struktury bardzo zyskały na sile, szczególnie gdy po upadku państwa w 2003 r. przejęły część jego funkcji. Brak wspólnoty Krytycy inwazji z 2003 r. przekonują, że Amerykanom może i udało się obalić Saddama Husajna, ale przy okazji stworzyli wielu małych Saddamów, którzy później walczyli między sobą podczas wojny domowej w latach 2006–08. Dziś znów kandydat na Saddama jest jeden. Premier Nouri Al-Maliki, po przegranych wyborach parlamentarnych w 2010 r., miał stracić władzę, ale po ośmiu miesiącach negocjacji okazało się, że jego kandydaturę na premiera jakimś cudem popiera zwycięska partia Irakija i Kurdowie. Dziś ci sami ludzie mówią o Malikim, że ten „dojrzewający dyktator” oszukał ich podczas negocjacji. – To kontrowersyjna postać – mówi Cinar Ozen, ekspert od spraw Bliskiego Wschodu na Uniwersytecie Ankarskim. – Z jednej strony nawet nie stara się ukrywać swoich autokratycznych zapędów. Ale z drugiej należy mu się pokojowy Nobel za to, że w Iraku po wyjeździe Amerykanów nie wybuchła jeszcze kolejna wojna domowa. Maliki wychodzi z założenia, że spokój wymaga użycia siły. Wszystkie resorty siłowe są więc obstawione przez jego ludzi. Stworzył podległą bezpośrednio sobie jednostkę specjalną, nazywaną przez Irakijczyków fedainami Malikiego, co jest złośliwym nawiązaniem do bestialskich fedainów Saddama Husajna. Korzystając z takiej władzy, coraz częściej sprawdza cierpliwość opozycji. Najpierw rozprawił się z sunnickim wiceprezydentem Tarikiem Al-Haszimim (oskarżony o kierowanie bojówkami uciekł z kraju). W grudniu 2012 r. Maliki nakazał aresztowanie ochroniarzy ówczesnego ministra finansów Rafi Issawiego, też sunnitę, który od tego czasu ukrywa się w pustynnej prowincji Anbar. Tu kluczowa staje się wiedza, kim są sunnici w Iraku, szczególnie dla tych, którzy decydują się zaatakować ten kraj. Sunnici to najliczniejszy nurt w islamie, rządzili terenami dzisiejszego Iraku od XVI w. Ich władza się utrzymywała, mimo że większość mieszkańców należy do innego islamskiego nurtu, szyitów. Tak też było pod rządami sunnity Saddama Husajna. Amerykanie obalili go z myślą o zaprowadzeniu w Iraku demokracji, ale pierwsze wybory parlamentarne w 2005 r. nie miały wiele wspólnego z polityką, były raczej spisem powszechnym, bo sunnici zagłosowali na swoich, a szyici na swoich. Po wiekach prześladowań, ze względów czysto matematycznych, liczniejsi szyici przejęli władzę w Iraku. Miejscowi sunnici twierdzą, że szyita Maliki bierze dziś na nich odwet, o czym mają świadczyć historie Al-Haszemiego i Issawiego. Ci radykalniejsi są nawet zdania, że szyici chcą doprowadzić do rozpadu Iraku na trzy państewka: szyickie na bogat