Gniewne Rio tuż przed olimpiadą

Avenida Atlantica, ciągnąca się wzdłuż Copacabany, najsłynniejszej z brazylijskich plaż, na kilka dni przed igrzyskami ciągle wygląda jak plac budowy. Stalowa konstrukcja widowni, wzniesiona do rozgrywek siatkówki plażowej, jest prawie gotowa, ale na drugim końcu trzykilometrowej alei sprawy wyglądają tak, jakby olimpiada miała się zacząć za rok. Tymczasowe baraki, kontenery, rusztowania dla kamer TV, prowizoryczna trybuna dla widzów kolarskiego kryterium ulicznego – wszystko to robi wrażenie bałaganu, który nie ma szans prędko zniknąć. Robotnicy coś przybijają i przykręcają, ale nie widać, by ktoś się spieszył. Jakoś to będzie, uda się, jak zawsze. Za to Park Olimpijski w nowobogackiej dzielnicy Barra da Tijuca zapięty ponoć na ostatni guzik. Z ulicy można podziwiać talerze i spodki o kształtach jak z filmów science fiction – miejsca zawodów, które rozpoczną się w piątek. Dzielnica nie do poznania: dwa lata temu była rozkopana, a przejazd przez nią był udręką. Teraz Barra szpanuje nowymi drogami i naziemnym metrobusem. Zainaugurowano nitkę metra łącząca ją z luksusową dzielnicą Ipanema, dzięki czemu kibice turyści będą mogli dojechać do Parku Olimpijskiego w 20 minut, a nie dwie godziny z powodu koszmarnych korków. W centrum Rio położono tory i uruchomiono tramwaj. Wioskę olimpijską tworzy 31 wieżowców, 17 kondygnacji każdy, zbudowanych przez prywatnego dewelopera. Ale wioska nie wywołuje oklasków. Pierwsza reprezentacja olimpijczyków – z Australii – odmówiła zameldowania się, bo w ich apartamentach nie było wody i prądu, za to sporo brudu. – Postawcie przed ich blokiem atrapę kangura, żeby poczuli się jak w domu – rzucił błyskotliwie burmistrz. Gdy zwrócono mu uwagę na niestosowność uwagi, brnął dalej: jeśli komuś się nie podoba, niech wraca do domu. Nie skandal, ale obciach. Brazylijczycy są zazwyczaj bardziej gościnni. Kilka dni później, gdy po naprawie niedoróbek Australijczycy wprowadzili się, w ich bloku przepaliła się instalacja elektryczna i wybuchł pożar. Okrętem flagowym miasta jest otwarte w tych dniach Muzeum Jutra. Ma być miejscem refleksji m.in. o tym, jak zniszczyliśmy planetę, podgrzaliśmy klimat – i co zrobić, żeby ten proces zatrzymać. W Rio zrobiono wiele, żeby było pięknie, żeby zaimponować gościom z zagranicy, świętować brazylijskiego ducha fiesty, ale i przedsiębiorczości. Brazylijczyk potrafi. Tymczasem wszyscy są wściekli, a w najlepszym razie apatyczni i przybici. Nauczycielka Giselle i lekarz Hytton, taksówkarz Antonio, kelnerka Patricia i gospodyni domowa z faweli Sandra. „Olimpiada? Nie obchodzi mnie”, „mamy inne zmartwienia”, „zrobili igrzyska dla siebie”. Kto? Oni. Politycy, biznes – „oszuści i złodzieje, ci sami co zawsze”. Sprawiedliwi mówią: cóż, olimpiadę planowano w czasach prosperity, a odbywa się w chwili głębokiego kryzysu. Igrzyska w czasach dekadencji? Smutne skinienia głową. Stan bankructwa. Kilka dni temu lekarze i urzędnicy z Narodowego Instytutu Nowotworów zablokowali aleję Rio Branco w centrum i nowy tramwaj kursuje tylko na części trasy. Nie godzą się na obcięcie płac o 40 proc. i zmianę zasad emerytalnych. Z braku pieniędzy w całej Brazylii zamyka się oddziały szpitalne, a tam, gdzie przyjmują, czeka się godzinami. Ludzie leżą na korytarzach, brakuje lekarstw. Mimo to Hytton Sarcinelli, lekarz, który ma się dobrze, bo pracuje w prywatnej klinice, mówi, że jakość publicznej służby zdrowia – za rządów Luli da Silvy i Dilmy Rousseff – poprawiła się, zwłaszcza dla ubogich. Obecny kryzys sprawia jednak, że ludzie odczuwają regres; jakby ich pozbawiano dopiero co nabytych praw. Codziennie w Rio odbywa się jakiś protest. Kadra uniwersytetu stanowego strajkuje od marca. – Większość budynków uczelni nie ma prądu ani połączeń telefonicznych. Pensje dostajemy z opóźnieniem – mówi znany socjolog Luiz Eduardo Soares. W czerwcu stan Rio de Janeiro ogłosił bankructwo i poprosił rząd federalny o pomoc, mimo że wcześniej był zadłużony na 21 mld dol. i na 10 mld w bankach. W obawie przed paraliżem Rio w trakcie olimpiady i kolejnym wstrząsem społecznym rząd udzielił pożyczki, z której stan Rio pokryje płace w sektorze publicznym. Ale tylko do końca sierpnia. – Co dalej? – pytanie Luiza Eduarda zawisa w próżni. – Przyczyną bankructwa jest nie tylko kryzys wywołany spadkiem cen surowców, ale i nierozważne wydatki; m.in. na olimpiadę. Właśnie otwarto kolejkę linową na wzgórze Providencia, z którego turyści mogą podziwiać miasto. Mieszkańcom tamtejszej faweli bardziej przydałaby się kanalizacja. Nitka metra z Ipanemy do dzielnicy olimpijskiej obsługuje zamożnych – metro bardziej przydałoby się uboższym dzielnicom, Niteroi czy São Goncalo, skąd tysiące ludzi tłuką się w korkach do pracy w centrum (kosztowałoby o połowę taniej). Wydano fortunę na pole golfowe, mimo że Rio ma już dwa. Wioska olimpijska posłuży w przyszłości bogatym – jako osiedle o nazwie Czysta Wyspa. Hurraentuzjastyczny tytuł z okładki tygodnika „Epoca”: „Olimpiada, która odmieniła Rio” – brzmi jak niezamierzona złośliwość. Prasa odnotowuje akty wandalizmu na billboardach promujących olimpiadę. Pewien dozorca kamienicy trzyma kciuki za to, żeby w czasie igrzysk spadły ulewy. Blisko dwie trzecie Brazylijczyków uważa, że olimpiada przyniesie więcej szkód niż pożytków. Pochodnię olimpijską, która objeżdżała kraj, krytycy igrzysk atakowali gaśnicami. Eksmisje. Vila Autodromo, fawela nieopodal Parku Olimpijskiego, jest symbolem oporu przeciwko organizowaniu imprez masowych – mundialu dwa lata temu i obecnie olimpiady – kosztem biednych. Kilka lat temu mieszkało tu ok. 500 rodzin – zostało 20. Groźbami i przemocą, rekompensatami i oszustwami władze miasta wygnały prawie wszystkich, a buldożery zburzyły ich domki. Część dostała uczciwe odszkodowania, za które kupiła porządne mieszkania; część – kiepskie, inni – wcale. W całym Rio przymusowym eksmisjom z powodu igrzysk poddano co najmniej 4 tys. rodzin (niektóre organizacje podają liczby kilkakrotnie wyższe). Giselle Tanaka, aktywistka i urbanistka z uniwersytetu federalnego w Rio, która od początku wspierała opór favelados, uważa, że burmistrz zastosował strategię „dziel i rządź”, żeby złamać solidarność ubogich. Chodziło o to, by widok slumsu nie psuł dobrego samopoczucia turystom i wizerunku władzy. Był też powód ekonomiczny: nieruchomości w dzielnicach mundialowo-olimpijskich to kura znosząca złote jajka deweloperom i politykom. Przymusowe eksmisje to łatwy skok na wielką kasę. W dzielnicy Copacabana o trzeciej nad ranem policyjne patrole czyszczą ulice z bezdomnych. Opornych, a często po prostu zaspanych lub odurzonych, szczują psami, spryskują gazem pieprzowym i wywożą do schronisk lub aresztów. Widziałem, jak w centrum strażnicy miejscy z pistoletami gotowymi do strzału przeszukiwali ciemnoskórego chłopca, który nie popełnił żadnego wykroczenia. Rewizji towarzyszyły „przypadkowe” uderzenia w jądra – chłopak z trudem powstrzymywał łzy. Nie znaleźli przy nim nic. Na deptaku przy plaży Flamengo czterech strażników osaczyło siedzące na murku dwie ciemnoskóre dwudziestolatki. Wyglądały im na pracownice seksualne? W Brazylii to legalne. Mimo że nie znaleźli przy nich ani narkotyków, ani broni, zawieźli je na komisariat. Gdy nie chciały wsiąść do vana, zastraszyli je zakuciem w kajdanki. Nienawiść. Ducha Brazylii 2016 r. trafnie chwytają nie tylko słowa „dekadencja”, „depresja”, „frustracja”, lecz także: „nienawiść, jakiej nigdy nie było”. – Pytałem starszych od siebie – mówi Luiz Eduardo, który ma 62 lata – i usłyszałem, że takiej nienawiści między Brazylijczykami nie pamiętają. Źródłem zaciekłych awantur są rządy lewicowej Partii Pracujących i trwający od maja proces impeachmentu prezydenty Dilmy Rousseff (ma się zakończyć tuż po igrzyskach). Dilma, jak poufale mówią o niej rodacy, i jej poprzednik Lula wyciągnęli z biedy ok. 40 mln Brazylijczyków, jednak kryzys spowodowany spadkiem cen dóbr eksportowych, m.in. soi, ropy, rud żelaza, oraz gigantyczne zadłużenie obywateli w bankach sprawiły, że ludzie zaczęli ubożeć, a usługi publiczne znalazły się na progu zapaści. Korupcja na szczytach, choć nie samej Dilmy, zniszczyła zaufanie wielu sympatyków do lewicy, zaś przeciwnikom – mimo że jeszcze bardziej skorumpowanym – dostarczyła politycznej amunicji. – Niech Dilma, Lula, Caetano Veloso, Chico Buarque (gwiazdy muzyki pop) i im podobni wyjadą na Kubę! – wykrzykuje w gronie znajomych 54-letnia Juzara z zamożnej rodziny. Dlaczego na Kubę? – dopytuję. – Bo to komuniści! Paradoksalne w zachowaniu Juzary jest to, że jako pracownica państwowego przedsiębiorstwa wodociągów i kanalizacji uzyskała dogodniejsze warunki emerytalne niż jej starsza koleżanka Angela – dzięki ustawie przeforsowanej przez Dilmę. Gdy zwracam uwagę, że nietrafnie rozpoznaje swoje interesy, wykrzykuje: – O, bardzo mnie ucieszyła ta ustawa, ale Dilma jest głupia, nie umie mówić, zniszczyła język portugalski. Zniszczyła Brazylię! Korespondent amerykańskiej gazety, któremu relacjonuję tę scenkę, rewanżuje się podobną: – Moi brazylijscy teściowie z nostalgią wspominają czasy dyktatury. O Luli i Dilmie nie da się z nimi racjonalnie rozmawiać. Demokracja w Brazylii jest młoda, wielu wolałoby powrót zamordyzmu. W niedzielę wzdłuż Copacabany przeszła demonstracja wzywająca wojsko do interwencji i wygnania „komunistów”. Jedno z haseł: „Lepiej być martwym niż niewolnikiem komunizmu”. Nieraz słyszałem opinie, że klasy wyższe Brazylii nigdy nie pogodziły się z tym, że wraz z prezydenturą Luli na salony władzy wkroczyli ludzie ze społecznych nizin. I że wybuch nienawiści o podłożu klasowym był kwestią czasu i dobrego pretekstu. O nienawiść między Brazylijczykami Giselle obwinia środki przekazu należące do pięciu oligarchicznych rodzin. – Od początku rządów Luli (2003 r.) rozsiewali wirusy nienawiści, robili ludziom pranie mózgów. Teraz wszyscy zbieramy owoce. Giselle, jak większość sympatyków lewicy, nazywa odsunięcie Dilmy od władzy parlamentarno-medialnym zamachem stanu. Luiz Eduardo uważa, że część winy za eksplozję złych emocji ponosi jednak lewica. W ostatniej kampanii rządzący nazywali