Monarchiczne sentymenty Rumunów

„Jestem zwykłą kobietą, która miała szczęście być żoną niezwykłego człowieka, króla Rumunii Michała” – mówiła królowa Anna we wspomnieniowym wywiadzie, który 1 sierpnia obejrzały miliony Rumunów. Zmarła 92-letnia monarchini, pozostawiła swego 94-letniego męża, pięć córek i kilkoro wnucząt. Wiadomo już, że 13 sierpnia Anna zostanie pochowana z wszystkimi honorami w klasztorze Curtea de Arges – nekropolii rodziny królewskiej – po kilku dniach ceremonii żałobnych według protokołu państwowego użytego ostatnio w 1938 r., kiedy Rumunią rządziła dynastia Hohenzollern-Sigmaringen. Anna tak naprawdę nigdy królową nie była, choć wszyscy Rumuni dziś ją tak nazywają. Jej mąż jest od prawie 70 lat byłym, zapewne ostatnim, królem Rumunii, choć ekspoddani nazywają go do dziś Michałem Pierwszym, tak jakby miał się jeszcze kiedyś przydarzyć jakiś Michał Drugi. Życie po życiu rumuńskiej monarchii to zadziwiający fenomen, dla którego trudno znaleźć odpowiednik w jakiejkolwiek innej europejskiej republice. W narodach, które przepędziły swoich królów, sentyment dla nich jest raczej zjawiskiem marginalnym. Reakcja na śmierć Anny pokazuje, że z Rumunami jest inaczej. Dla wielu z nich marzenie o monarchii – choć nierealne – jest odruchem antysystemowym, odtrutką na skorumpowaną i bezideową politykę, która ich otacza. Michał i Anna doskonale nadawali się do roli takiej odtrutki. Powrót wygnanego króla Gdy na początku XXI w. króla Rumunii objęła ustawa o statusie byłych głów rumuńskiego państwa, Michał I z Anną częściej zaczęli przyjeżdżać do kraju i udzielać się w życiu publicznym. Oficjalną, państwową rezydencją byłego króla stał się bukareszteński Pałac Elżbiety. Ten sam, w którym w 1947 r. komuniści zmusili go do podpisania aktu abdykacji pod groźbą, że jeśli tego nie zrobi, rozstrzelają setki młodych ludzi aresztowanych podczas antykomunistycznej manifestacji. Król miał wtedy zaledwie 26 lat, ale już zdążył się zasłużyć narodowi. Ponad trzy lata wcześniej obalił rządy zaprzyjaźnionego z Hitlerem marszałka Iona Antonescu i wprowadził Rumunię do wojny przeciwko Niemcom. Później z wielką determinacją stał na czele politycznej walki przeciw komunizacji kraju, przywiezionej z Moskwy na czołgach sowieckiego „sojusznika”. Na początku 1948 r. Sowieci zmusili Michała I do opuszczenia Rumunii na kilkadziesiąt lat. Kilka miesięcy później, już jako były król, poślubił ową „zwykłą kobietę” – francuską księżniczkę Annę de Burbon-Parma, spokrewnioną z paroma europejskimi dworami. Potem przeżył z nią 68 lat. Poznał ją niedługo przed ślubem podczas krótkiego pobytu w Londynie na weselu swojej kuzynki Elżbiety, obecnej królowej brytyjskiej, gdzie przybył, pilotując osobiście własny samolot. Była to miłość od pierwszego wejrzenia. Gdy się rozstawali po tygodniu znajomości, Anna i Michał przyrzekli sobie przyszłe życie razem. Król wrócił do Bukaresztu, choć brytyjscy politycy oraz kuzyni z różnych europejskich dworów namawiali go, by się więcej nie narażał i pozostał na Zachodzie. Okazało się jednak, że wrócił tylko na kilka tygodni, by „zgasić świecę rumuńskiej monarchii”. Jeszcze przed abdykacją dowiedział się, że komunistyczny premier Petru Groza, korzystając ze swych prawnych prerogatyw w ramach monarchii konstytucyjnej, nie wyraża zgody na jego małżeństwo. Król stolarz Od początku wspólnego życia Anna i Michał mieli mocno pod górkę. Anna była katoliczką, a Michał czuł się w obowiązku zachować wierność rumuńskiemu chrześcijaństwu wschodniemu i nie złożył obietnicy wychowania dzieci po katolicku. W tej sytuacji sam Pius XII odmówił zgody na ślub, choć prosiły go o to osobiście matki narzeczonych, a zdenerwowana matka Anny uderzyła pięścią w stół podczas spotkania z papieżem. Anna była jednak równie zdeterminowana i zakochana jak Michał. Ślub wzięli więc w Atenach w obrządku wschodnim, bez udziału katolickich rodziców panny młodej, a wesele wyprawił im wuj Paweł, król Grecji. Ślub katolicki odbył się dopiero 20 lat później w Monako. Częste odwiedziny u krewnych i przyjaciół na europejskich dworach były dla Anny i Michała krótkimi chwilami monarszego oddechu od życia zwykłych śmiertelników, jakie pędzili na co dzień. Byli bardzo zahartowani życiowo. Ona – trzyletnią służbą na froncie drugiej wojny światowej w szeregach armii generała de Gaulle’a w Afryce Północnej, gdzie była sanitariuszką i kierowcą wojskowego ambulansu. On – trzyletnią służbą bardzo młodego króla, który starał się odważnie wziąć odpowiedzialność za tragiczne losy swojego kraju. Wbrew temu, co twierdziła komunistyczna propaganda, Michał I wywiózł z Rumunii bardzo niewiele i choć nie żył w biedzie, to nigdy też nie był beztroskim bogaczem. W Anglii prowadził wraz z królową zakład stolarski oraz fermę drobiu. Następnie pracował jako oblatywacz brytyjskich samolotów, a potem prowadził firmę produkującą maszyny automatyczne. Przez kilka lat był nawet maklerem na giełdzie. Król i królowa, wraz z rodzącymi się stopniowo pięcioma córkami, pomieszkiwali w szwajcarskiej Lozannie, we Włoszech, w Anglii, a wreszcie osiedli w miasteczku Versoix koło Genewy. Nigdy jednak nie uważali miejsca swego zamieszkania za ostateczne. Michał uważał, że może je znaleźć tylko w Rumunii. Żył sprawami swego kraju, który był dla niego zamknięty. Rumunię dla pary królewskiej tak na dobre otworzył dopiero postkomunistyczny prezydent Ion Iliescu. Zrobił to zresztą po czteroletnich rządach prawicy o tradycjonalistycznych sentymentach, która o dziwo monarchii nie usiłowała przywrócić. W ramach reprywatyzacji postkomunistyczny rząd zwrócił Michałowi część królewskiego majątku, a przede wszystkim Zamek Peles w Sinai, zbudowany za własne pieniądze przez założyciela dynastii Karola I – jeden z najcenniejszych rumuńskich zabytków. Michał udostępnił go natychmiast narodowi jako muzeum. W Rumunii Michał był już postacią znaną, przynajmniej tym, którzy za komuny słuchali Radia Wolna Europa, za pośrednictwem którego zwracał się do narodu z emigracji. Teraz jego głosu już nie zagłuszano. Wyposażony w rumuński paszport dyplomatyczny lobbował na europejskich dworach królewskich na rzecz integracji Rumunii z Zachodem. Dyskretnie wspierał demokratyzację kraju, rozwój gospodarki rynkowej, gwarancje przestrzegania praw człowieka, a przede wszystkim szacunek dla przedkomunistycznej historii. Z okazji 90. rocznicy urodzin Michała I rumuński parlament zaprosił go do wygłoszenia orędzia przed połączonymi izbami. Monarcha nie przebierał w słowach: mówił, że polityka prowadzona cynicznie bez szacunku dla prawa, instytucji i zasad przynosi szkodę obywatelom, że instytucje demokratyczne nie rządzą się tylko ustawami, ale również etyką. „Ufajcie demokracji, sensowności jej instytucji i jej regułom!” – grzmiał. Przekonywał, że przyszłość nie może istnieć bez moralności, wiary i pamięci. „Demagogia, ukrywanie prawdy, prymitywny egoizm, chwytanie się władzy i dowolność decyzji nie mają czego szukać w rumuńskich instytucjach”. Monarchia zamiast republiki? Żadna ważna siła polityczna w Rumunii nie wspiera wprost pomysłu przywrócenia monarchii, a większość społeczeństwa popiera republikański ustrój. Nawet rumuńska prawica, która rządziła przez cztery lata po zwycięskich wyborach w 1996 r., przeżyła coś w rodzaju republikańskiego katharsis: pierwszy raz w całej historii tego kraju naród przy urnach zmienił jednocześnie większość parlamentarną i głowę państwa. Rumuni w końcu poczuli się suwerenami. Nawet najbardziej przekonani, całkiem liczni prawicowi monarchiści już wtedy zamilkli lub zostali przywołani do porządku przez partyjnych koleg