Jak wygląda życie na pustyni za kołem podbiegunowym

Kuzomeń leży niemal dokładnie na kręgu polarnym. Większość Półwyspu Kolskiego rozciąga się już na północ od niego. Krajobraz tu monotonny. Karelska tajga ustępuje miejsca rozległym przestrzeniom lasotundry i tundry. Królestwu chrobotka reniferowego i komarów. Obszar równy połowie Polski, a mieszkańców niewiele więcej niż w Krakowie – większość zresztą mieszka w Murmańsku. Wnętrze półwyspu jeszcze na początku XX w. było białą plamą na mapie. – Kto chce, znajdzie tu swój koniec świata w dowolnej postaci – mówi Maria Myszkina, antropolożka kultury (rodem stąd, ale mieszka i pracuje w Szkocji). – Mój ulubiony to właśnie Kuzomeń. Nasza polarna Sahara. Mogę tu obserwować wymieranie cywilizacji, która sama się do zagłady doprowadziła. Wiem, że takich miejsc jest wiele, choćby Czarnobyl, ale w Kuzomeni wciąż mieszkają ludzie. Kto wie, może jeśli uratujemy ten kawałek świata, to nasza cywilizacja przetrwa? Świat na opak W Kuzomeni wszystko jest na opak. Niedawno popularny portal Russia Beyond the Headlines zaliczył ją do siedmiu wyjątkowych, choć nieznanych miejscowości w Rosji. Nieszczęście polega na tym, że uratowanie Kuzomeni oznaczałoby utratę jej wyjątkowości i stoczenie w przeciętność tutejszej głubinki. Wyjątkowość bowiem tej staroruskiej wioski polega na tym, że jest ona zagubiona na piaskowej pustyni położonej niemalże na samym kole podbiegunowym! I pustynia ta od z górą stu lat próbuje wieś zasypać. Bez piasku nie byłoby Kuzomeni, ale piasek Kuzomeń zabija. Przewrotność czai się w samej nazwie – Kuzomeń w języku Saamów (pierwotnych mieszkańców Półwyspu Kolskiego) oznacza Świerkowy Cypel. A na całym cyplu – długim na jakieś dziesięć i szerokim na jeden, dwa kilometry – właściwie tylko piach. Melancholikom przyjazd należy odradzić. Domy się sypią, potężne łodzie rybackie zwane karbasami leżą bezsilne jak wyrzucone na brzeg wieloryby, a diuny wokół sprawiają wrażenie, jakby tylko ich kaprys utrzymywał wieś przy życiu. Największe wrażenie robi kuzomeński cmentarz. Niemal tak rozległy jak wieś, rozciąga się na trzech wydmach i oddziela wieś od naporu piasku i wiatru. Więcej w Kuzomeni zmarłych niż żywych. Część drewnianych krzyży i zdobiących groby prawowiernych komunistów pięcioramiennych gwiazd tonie w diunach, ale – po uderzeniu silnego wiatru od morza – w wielu miejscach można zobaczyć zawartość grobów: bielejące kości. Tak, to kolejny dowód na to, że Kuzomeń to świat na opak; przyroda odkopuje martwych, zasypuje żywych. Kuzomeń leży na tzw. Terskim Brzegu, na który składają się rybackie wsie: Umba, Kuzrieka, Kaszkarancy, Warzuga, Czawanga, Czapoma, Tetrino… W na pół opuszczonych siołach mieszkają potomkowie białomorskich rybaków, którzy nazywają siebie Pomorcami, a Pomorcy wywodzą się od nowogrodzian, którzy od XI–XII w. kolonizowali te tereny. Tradycja zachowała pamięć o dawnych czasach, gdy wioski były zamożne i dobrze zarządzane – najlepsze tonie, łowiska, były wspólne i zyski z nich dzielono między mieszkańców. Handel z rdzennymi Saamami opłacał się obu stronom, a wiecowa demokracja i egalitaryzm szły w parze z niezwykłym hartem ducha i odwagą pomorskich rybaków, którzy – wypuszczając się z białomorskich sadyb – zakładali faktorie na wybrzeżu Morza Barentsa, Spitsbergenie i w Nowej Ziemi. Dziś asfalt kończy się 30 km za Umbą, w Kuzriece – pozostałe 100 km do Warzugi autobus pokonuje trzy razy w tygodniu dość wygodną szutrówką. Warzuga, najstarsza tutejsza rosyjska osada (XV w.), leży, jako jedyna z wiosek Terskiego Brzegu, w głębi lądu, nad dzielącą ją na dwie części rzeką o tej samej nazwie. To tu znajduje się najstarszy zachowany budynek na Półwyspie Kolskim – cerkiew Uspienska z 1674 r. Imponujący cebulasty gmach wzniesiono bez użycia choćby jednego gwoździa, tuż obok stoi równie wiekowa kołokolnia. Kuzomeń leży ponad 20 km na południe od Warzugi i ponad 250 km od linii kolejowej. Do wsi dojechać można tylko wynajętą terenówką z kimś, kto zna mylne i piaszczyste dukty. Inne wyjście to być w Warzudze ok. godz. 14 i kręcić się wokół piekarni – mniej więcej o tej godzinie przyjeżdża swoim uazem brygadir z żoną po chleb dla 72 stałych i ok. 150 tymczasowych mieszkańców Kuzomeni i, jeśli akurat ma wolne miejsce, za drobną opłatę podwiezie. W XIX w. Kuzomeń była główną wsią Terskiego Brzegu. Miała trzy cerkwie, szkołę z internatem, regularnie kursował stąd parowiec do Archangielska, powstał nawet punkt felczerski. Po rewolucji we wsi powstał kołchoz Marjak, fermy mleczna i drobiowa. W zmienionych warunkach wciąż trwała prosperity. Schyłek nastał dopiero w latach 60. XX w., gdy na skutek dekretu Nikity Chruszczowa o ukrupljaniu wieś stała się nieżyłoj: kuzomeński kołchoz połączono z Woschodami kommunizma z Warzugi. Ta kwalifikacja wystarczała władzom, by do dziś nie dociągnąć tu sieci energetycznej – prąd dostarcza dieslowski generator, którego pyrczenie wieczorami urozmaica dźwiękowy krajobraz. Po wojnie, jak piszą autorki monografii Terskiego Brzegu, z Kuzomeni mołodioż ubieżała na strojki całymi kłassami. Obecnie we wsi mieszka garstka ludzi. Latem, jak to często w Rosji, potomkowie dawnych mieszkańców wracają na ojcowiznę, gdzie spędzają kanikułę, dzięki czemu wytwarza się jakiś fantom życia. Populacja Kuzomeni wówczas podwaja się, ale nie uratowało to np. piekarni, która straciła rację bytu i w 2008 r. została zamknięta. Natomiast w 2012 r. udało się odbudować cerkiew. – Być może więc Kuzomeń nie umiera? Ludzie mają słabość do tego miejsca – opowiada Maria, której udało się zarazić swoim końcem świata paru obcokrajowców i turystów. Polarna pustynia Pustynia powstała po wycięciu tajgi porastającej jeszcze trzysta lat temu Świerkowy Cypel. Drzewa osłaniały wieś przed piachem nanoszonym przez morze i wiatr. Teraz wsi nie ma co bronić, żona brygadira mówi, że bywają tu prawdziwe burze piaskowe! – Te burze – prostuje Maria – to są na pięć centymetrów od ziemi. Po prostu wiatr przenosi piach z miejsca na miejsce. Jesienią, kiedy wieje najmocniej, można położyć się w jednym krajobrazie i obudzić w innym. Wszystkie punkty orientacyjne nam się przesuwają. Wtedy miejscowi mają najwięcej roboty z odkopywaniem ogródków i chodników. Te drewniane chodniki, o których mówi Maria, dla ułatwienia komunikacji (trudno brodzi się w piachu) poukładano wzdłuż głównego traktu wsi. Spacerują po nich nie tylko ludzie, ale i półzdziczałe pokołchozowe konie. Sprowadzono je ongiś z dalekiej Buriacji, a teraz stanowią kolejną osobliwość wsi. Po upadku kołchozu stado rozpuszczono – nikomu do niczego nie były już potrzebne, ale kołchozowy koniuszy dalej dba o nie zimą, więc przetrwały i wciąż krążą po okolicy. – Dawniej – tłumaczy brygadier – było jeszcze gorzej. Trochę przecież udało się zalesić. Kiedyś było na całym cyplu tylko jedno drzewo. Jarzębina zasadzona przez jednego z tutejszych. Było tak, że jeśli człowiekowi w ogródku jakaś trawka wyrosła, to ją uważnie obchodził, byle nie zadeptać… Sadziło się jedynie ziemniaki, bo one i w piasku wyrosną, jeśli ich wcześniej nie wywieje. A teraz przy do