Lagos – miasto niemożliwe

O tym, że w Lagos zagnieździł się duch prosperity, świadczą tony śmieci. Dokładnie 12 tys. ton wytwarzanych co dzień przez mieszkańców. Odpady zawalają drogi, lądują w kanałach i wodach laguny, przesiąkają do gleby. Urząd oczyszczania miasta nie ma szans z tą masą – infrastruktura od pół wieku nie nadąża za eksplodującą populacją. Ulice, wzdłuż których Nigeryjczycy parkują po trzy rzędy samochodów, są dla śmieciarek nieprzejezdne. A do slumsów usługi publiczne nie docierają wcale. Choć w tych nieformalnych osadach – na lądzie i wodzie – żyje aż 66 proc. mieszkańców, dla władz to tereny nieistniejące, bo zasiedlone nielegalnie. Nie doprowadza się prądu, wody, nie buduje mostów. O mieszkańcach tych rejonów urzędnicy mówią bezosobowo – NFA (od ang. No Fixed Address – brak stałego adresu). Tymczasem do slumsów Amukoko czy Badia, położonych na terenach zalewowych, wprowadza się większość z 500 tys. ludzi, którzy co roku przybywają do Lagos. Położone nad Zatoką Gwinejską, blisko granicy z Beninem, miasto zaczęło gwałtownie pęcznieć tuż po uzyskaniu przez Nigerię niepodległości w 1960 r. Zjawili się ludzie szukający pracy i uciekający przed wojną domową, w której niemal natychmiast pogrążył się kraj. Konflikty i dyktatury szły w parze ze złym zarządzaniem, a raczej – pozostawieniem miasta samemu sobie. Mijały lata bez nowych mostów, dróg, kanalizacji czy komunikacji. Tymczasem w 1970 r. w Lagos żyło 1,4 mln osób, a w 2012 r. – ponad 12 mln, czyli więcej niż w Kairze. Dziś populacja sięga 21 mln, a może nawet 24 mln. To już nie tylko największe na kontynencie, ale i najszybciej rosnące miasto świata. W przewidywalnej perspektywie nic tego trendu nie powstrzyma – za 15 lat liczba mieszkańców się podwoi. A za kilka dekad Lagos najpewniej połączy się z innymi miastami Zatoki Gwinejskiej, tworząc konurbację liczącą 300 mln ludzi, czyli więcej niż cała populacja USA. Technologie przetrwania Od śmierci dyktatora Saniego Abachy w 1998 r. i wprowadzenia rządów demokratycznych w Nigerii sytuacja w tym niemożliwym mieście jednocześnie poprawia się i pogarsza. Są co prawda nowe mosty, wiadukty, drogi ekspresowe, a nawet plan zagospodarowania na lata 2012–25, ale to epizodyczna manifestacja obecności władz w olbrzymim urbanistycznym środowisku, które słynie z przeludnienia, przemocy, niewydolności. O tym, jak odstraszające jest życie w Lagos, świadczy to, że ekspatów trzeba tu kusić najdroższymi kontraktami świata (nawet 250 tys. dol. rocznie). Konieczność rodzi tu niespotykaną samodzielność. Prężne społeczności, tworzone przez różne plemiona nigeryjskie, ale także przybyszów z Ghany czy Kamerunu (teraz do miasta ciągną ludzie z całej Afryki), należą do najbardziej innowacyjnych i zaradnych. Produkują własne technologie przetrwania, tak skuteczne, że zainteresował się nimi m.in. Rem Koolhaas, jeden z najsłynniejszych architektów świata. Holender badał np. targ, który błyskawicznie rozkładał się na torach kolejowych i znikał, gdy nadjeżdżał pociąg. Albo sklepik o powierzchni jednego metra kwadratowego, którego pracowita właścicielka zdołała wysłać dwoje dzieci na Harvard. Teraz na przykład inspiracją dla awansu są góry śmieci. Młoda Nigeryjka Bilikiss Adebiyi-Abiola wymyśliła przedsiębiorstwo społeczne, które zachęca ludzi do segregowania odpadów i przeznaczania ich na recykling. Przedstawiciele WeCyclers jeżdżą rowerami z przyczepą do najmniejszych zaułków i odbierają nieczystości. Za każdy nadający się do przetworzenia kilogram przyznają punkty, które rodziny wymieniają na elektronikę, AGD, kursy szkoleniowe lub gotówkę. W najbliższym czasie WeCyclers chcą dotrzeć do miliona domów. Dalekosiężny cel jest ambitniejszy – stworzenie miejsc pracy dla 500 tys. ludzi. Ten mały start-up dostrzegł potężną niszę: w rosnących metropoliach śmieci są walutą. Recykling to w Lagos jeden z najbardziej dochodowych biznesów. Wartość samych odpadów plastikowych i metalowych szacuje się na 700 mln dol. Dopóki za wywóz śmieci trzeba było płacić, robiło to jedynie 40 proc. mieszkańców, a do przetwórni trafiało tylko 13 proc. odpadów. Teraz sytuacja szybko się zmienia. Pomoc dla WeCyclers zaoferowały już Unilever i DHL, a rząd przyznał nagrodę dla obiecujących start-upów. Konkurencja do tej nagrody była spora, bo młode i ubogie społeczeństwo (60 proc. ludzi w Nigerii żyje za mniej niż dolara dziennie, a 70 proc. nie ukończyło 35 lat) pulsuje od pomysłów. Mimo że Wi-Fi dostępne jest raptem w kilku miejscach i mało kogo stać na smartfon, rozkwitają serwisy i aplikacje pomagające m.in. znaleźć pracę, uniknąć korków, skrzyknąć się na wspólny przejazd do pracy, zorganizować protest, zrobić zakupy grupowe albo dokonywać płatności mobilnych. Nie spodziewaj się prądu Lagos stało się laboratorium samorodnych rozwiązań z dziedzin takich, jak analiza dużych zbiorów danych czy inteligentne zarządzanie miastem. Nigeryjczycy muszą być smart, ponieważ według rankingu Economist Intelligent Unit żyją w jednym z pięciu najgorszych miast świata. Ich codzienność plasuje się pomiędzy doświadczonymi wojną Trypolisem a Damaszkiem. Większość ludzi mieszka na lądzie, ale pracuje na jednej z wysp – Lagos, Iddo, Ikoy lub Victorii. Żeby do nich dotrzeć jednym z niewyobrażalnie zakorkowanych mostów, najlepiej wyjechać z domu o piątej rano i odespać pod biurem. Po pracy na kolację i zakupy też zostaje się na wyspach, inaczej droga do domu trwa trzy godziny. Mieszkańcy Lagos spędzają na dojazdach tyle samo czasu, co w samej pracy. Transport publiczny prawie nie istnieje. To największa metropolia świata bez metra, na nielicznych trasach buspasami jeżdżą teraz szybkie autobusy i rozpoczęła się odwlekana budowa kolejki, ale większość dojeżdżających korzysta z prywatnych taksówek motorowych, riksz albo minibusów. Dłuższe godziny w biurze mają i inną zaletę – dostęp do elektryczności. Tam się prasuje ubrania i ładuje telefony, bo choć Nigeria jest największym producentem ropy naftowej na kontynencie, zmorą Lagos są przerwy w dostawach prądu. Nazwa zakładu energetycznego NEPA w języku ulicy została zmieniona na: „Nigdy Nie Spodziewaj Się Prądu, Zapal Świeczkę”. Są zresztą dzielnice, jak Oreta, w których elektryczności nie ma wcale, bo mieszkańcy nie zgodzili się zapłacić łapówki za naprawienie starej, popsutej instalacji. Korupcja, której skalę trudno oszacować (dla przykładu – wdowa zmarłego nagle dyktatora Abachy próbowała odlecieć z Nigerii z 38 walizkami gotówki, on sam ukrył na szwajcarskich kontach ponad 4 mld dol.), hamuje rozwój gospodarki. Odkąd w 1991 r. przeniesiono stolicę do centralnie położonej Abudży, znaczne kwoty utonęły w architektonicznym gigantyzmie i marmurowych budynkach. W tym samym czasie największe miasto kraju było niedofinansowane. Mieszkańcy metropolii radzą sobie z ograniczeniami brawurowo: pracują przy latarkach, a gdy temperatura w nocy sięga 40 stopni, śpią w autach z klimatyzacją. Urządzeniem wszechobecnym jest generator spalinowy. Nieoceniony, o ile da się kupić benzynę. Odkąd w zeszłym roku światowe ceny ropy spadły, a zależne od nafty finanse publiczne Nigerii gwałtownie się skurczyły, zdarzają się nawet dwudniowe kolejki po paliwo. Śmierdząca wizytówka Jak w każdym megamieście, najcenniejszym zasobem jest przestrzeń. I jest jej zawsze za mało. Najbogatsi i najbiedniejsi szukają więc miejsca na wodzie. Ponad sto lat temu na lagunie Lagos plemię wywodzące się z Beninu założyło wioskę rybacką Makoko. Dziś jest to nazwa najsłynniejszych slumsów Afryki albo inaczej – liczącej ok. 100 tys. ludzi innowacyjnej i samowystarczalnej społeczności, która opanowała technikę niedrogiego i trwałego budowania na wodzie. Filmy kręcone z dronów latających nad Makokiem ukazują, że jest to dzielnica o uporządkowanej zabudowie – ma cztery główne kanały i liczne wodne alejki łączące wszystkie domy. Te stoją na palach, powstają z taniego lokalnego drewna, wytrzymują 20 lat. Władze planują likwidację Makoka, ponieważ stanowi cuchnącą i brzydką wizytówkę miasta, które chciałoby przyciągać inwestorów. Jednak ekolod