Azja Centralna na pogrzebie Islama Karimowa

Bismillahir rahmanir rahim! (W imię Boga Miłosiernego, Litościwego!)… – niesie się po starym centrum Samarkandy arabski zaśpiew odprawiającego żałobne nabożeństwo muftiego. Na głównym placu miasta, otoczonym trzema zabytkowymi medresami, stoi tłum dostojników. Wielu założyło tubitejki, tradycyjne czapki muzułmanów z Azji Środkowej. Nawet ci w krawatach i z gołymi głowami bogobojnie unoszą dłonie do góry w geście modlitwy. Na honorowych miejscach stoją prezydenci albo premierzy ościennych państw: Kazachstanu, Turkmenistanu, Tadżykistanu i Kirgistanu. Wszyscy biorą aktywny udział w ceremonii. Aż trudno uwierzyć, że podobnie jak wyprawiany właśnie na tamten świat prezydent Uzbekistanu Islam Karimow i w ogóle większość gości na placu, wszyscy należeli kiedyś do partii komunistycznej. Żegnany z muzułmańskimi honorami Karimow, podobnie jak obecny na pogrzebie Rachmon z Tadżykistanu, a także nieobecny, zastępowany przez premiera, Nazarbajew z Kazachstanu zaczynali rządy jako orędownicy świeckiego państwa i ochrony radzieckiego dorobku. Kiedy dwóch pozostałych środkowoazjatyckich prezydentów – turkmeński Berdymuhamedow i kirgiski Atambajew – przyszło do władzy, stosunki między państwem a islamem w ich krajach były już ustalone przez poprzedników. We wszystkich pięciu krajach regionu wyglądają podobnie. I, paradoksalnie, mimo tych publicznych modłów, tradycyjnych pochówków i wznoszenia dłoni ku niebu, bardzo przypominają radziecką politykę. Islam jest ściśle kontrolowany przez władzę, która używa go do legitymizowania samej siebie. Państwo decyduje o tym, kto zostaje muftim, kto wykłada w uczelniach religijnych, a nawet kto i kiedy jedzie na pielgrzymkę. Każda próba zajmowania się religią poza ramami wyznaczonymi przez państwo kończy się oskarżeniem o fundamentalizm religijny i prześladowaniami. Środkowoazjatyckim elitom politycznym islamskość, połączona odpowiednio z kazachskością, tadżyckością czy turkmeńskością, zastąpiła dawny marksizm-leninizm. Jest tylko narzędziem do budowania autorytetu rządzących, kolejną odartą ze swojego prawdziwego znaczenia formą, w którą wklejana jest ta sama co w poprzednim systemie treść. Te podobieństwa w traktowaniu religii, a także w myśleniu o państwie w ogóle, wynikają z podobieństw biografii rządzących Azją Środkową: jako ludzie i jako politycy kształtowali się w tej samej epoce, choć do władzy doszli różnymi drogami. 1. Najbardziej podobne były losy pierwszych prezydentów trzech największych środkowoazjatyckich republik: Karimowa z Uzbekistanu, Nijazowa z Turkmenistanu i Nazarbajewa z Kazachstanu. Wszyscy urodzili się w przededniu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Najstarszy był Islam Karimow z 1938 r. Nijazow i Nazarbajew urodzili się dwa lata później. O rodzinach Karimowa i Nijazowa niewiele wiadomo. Plotki wskazywały na to, że ich metrykalni ojcowie wcale nie byli biologicznymi, ponieważ siedzieli w więzieniu już na długo przed narodzinami synów. Z ojca Nijazowa oficjalna biografia zrobiła potem bohatera wojennego, który zginął na froncie. Szczegóły dotyczące życia ojca Karimowa były dyskretnie pomijane w jego prezydenckiej biografii. Dość, że obaj przyszli prezydenci szybko trafili do domów dziecka. Uzbecki, najprawdopodobniej dlatego, że wróciwszy z więzienia, ojciec nie chciał pod swoim dachem chować bękarta, turkmeński dlatego, że w tragicznym trzęsieniu ziemi w Aszchabadzie z 1948 r. zginęła także jego matka i rodzeństwo. Więcej szczęścia miał Nazarbajew, który dzieciństwo i młodość spędził ze swoimi rodzicami, jednak i o nich niewiele wiadomo. W czasach radzieckich, gdy ludowe pochodzenie ułatwiało karierę polityczną, a nawet jeszcze u progu niepodległości, rodzice Nazarbajewa mieli być „prostymi pasterzami”. Później, gdy rehabilitowano kazachską arystokrację, a popkulturę zdominowały opowieści o dzielnych koczowniczych wodzach, okazało się, że przodkowie prezydenta należeli do bardzo znamienitych rodów, a sam Nursułtan od dzieciństwa potrafił wymienić swoich krewnych do dziesiątego pokolenia wstecz. Wszyscy trzej przyszli przywódcy byli tzw. dziećmi Października – wykształcenie i pozycję społeczną zawdzięczali radzieckiemu państwu, a ich kolejne awanse wiązały się z mozolnym wspinaniem się po szczeblach partyjnej biurokracji. Z wykształcenia byli inżynierami, wszyscy pracowali w przemyśle maszynowym. Ich kariery gwałtownie przyspieszyły wraz z nastaniem pierestrojki. Michaił Gorbaczow postanowił zrobić czystkę w republikańskich oddziałach partii i zastąpić starych, skorumpowanych wodzów, młodszymi i nieobciążonymi wypaczeniami epoki Breżniewa. W ten sposób wiosną 1985 r. przewodniczącym turkmeńskiej rady ministrów został 45-letni wówczas Sapramurad Nijazow, który już po kilku miesiącach awansował na turkmeńskiego pierwszego sekretarza. 2. Karimow i Nazarbajew zaczęli kariery jako protegowani starych, skompromitowanych wodzów. Opiekun pierwszego z nich umarł w niewyjaśnionych okolicznościach jeszcze przed dojściem Gorbaczowa do władzy i Karimow awansował na genseka późną wiosną 1989 r. Nazarbajew musiał bardziej kombinować. Był pupilkiem lokalnego pierwszego sekretarza, trzymał jednak do niego bezpieczny dystans. Dzięki temu pozostał premierem republiki po dymisji patrona w 1986 r. Na wieść o nominacji na szefa KC nikomu nieznanego Rosjanina przysłanego przez Gorbaczowa w Kazachstanie wybuchły zamieszki. Na ulice wyszły tłumy młodzieży. Skandowano: „Kazachstan dla Kazachów” i „pozwólcie nam samym decydować”. Nazarbajew jeździł rozmawiać z demonstrantami, jednocześnie zachowując lojalność wobec swych przełożonych. W 1989 r. sam został w końcu kazachskim gensekiem. W następnym roku wszyscy trzej pierwsi sekretarze przepoczwarzyli się w przewodniczących republikańskich parlamentów, a stanowiska te szybko zostały zmienione na nową funkcję – prezydentów republik. I właśnie jako prezydenci republik weszli w decydujący 1991 r. Żaden z nich specjalnie nie chciał niepodległości. W czasie moskiewskiego puczu Janajewa Kazach i Uzbek poparli Gorbaczowa, a Turkmen puczystów, wydarzenia jednak szły już swoim tempem i te drobne różnice zdań nie wpłynęły na ich dalsze losy. Pod koniec grudnia 1991 r., na spotkaniu w Ałmatach, wszyscy trzej podpisali się pod aktem ostatecznie rozwiązującym ZSRR i ustanawiającym w jego miejsce Wspólnotę Niepodległych Państw. Mandaty prezydenckie Karimowa i Nazarbajewa były już wtedy potwierdzone w wyborach powszechnych. Karimow miał w nich nawet poważnego konkurenta, z którym jednak wygrał w cuglach – głównie dzięki sprawności sowieckiej jeszcze administracji. Nijazow wybory u siebie zorganizował pół roku później, już nie bawiąc się w żadnych opozycyjnych kontrkandydatów. Od tej pory wszyscy trzej rządzili niepodzielnie swoimi republikami, które powoli zmieniały się w państwa narodowe z nazwy, a autorytarne satrapie z praktyki rządzenia. 3. Ciężkiej próby, jaką był rozpad ZSRR, nie wytrzymało dwóch innych, także wyniesionych na fali pierestrojki, pierwszych sekretarzy z Azji Środkowej. Absamata Masalijewa z Kirgiskiej SRR, podobnie jak rok wcześniej jego uzbeckiego partnera, pogrążyły zamieszki etniczne. Gdy jesienią 1990 r. Kirgiska Rada Najwyższa, wzorem innych republikańskich parlamentów, wybierała prezydenta, uznano, że Masalijew się skompromitował i republika potrzebuje nowego człowieka. Został nim ściągnięty z Moskwy fizyk i matematyk, szef Kirgiskiej Akademii Nauk Askar Akajew. Był oczywiście partyjny, inaczej towarzysze by go nie wybrali. Rok później Akajew potwierdził swoją prezydencką legitymację w wyborach powszechnych. Jako pierwszy ze środkowoazjatyckich przywódców zaczął używać języka, który podobał się na Zachodzie. Dużo mówił o społeczeństwie obywatelskim, prawach człowieka i wolności gospodarczej. Nie grał tak bardzo nacjonalistyczną kartą jak jego starsi koledzy. Dla wszystkich był miły i sympatyczny, jednak, jak się szybko okazało, wewnątrz swojego kraju postępował podobnie jak sąsiedzi. Obsadzał stanowiska członkami własnego klanu i rodziny, umożliwiał bliskim krewnym robienie podejrzanych biznesów. Najbardziej dramatycznie wyglądała wymiana elit w Tadżykistanie. Tamtejszy pierwszy sekretarz Kachar Machkamow został przez Radę Najwyższą, czyli parlament republiki, odsunięty zaraz po puczu Janajewa. Do dziś nie bardzo wiadomo, co o nim myślał. W pierwszej fazie puczu po prostu zaszył się pod ziemię – złośliwcy twierdzą, że siedział u siebie w domu i pił – a na koniec się pojawił i pucz poparł, kiedy już właściwie było wiadomo, że puczyści nie mają szans. Pierwsze powszechne wybory prezydenckie w Tadżykistanie z 1991 r., tak samo jak w Uzbekistanie, są do dziś jedynymi w miarę wolnymi wyborami w postradzieckiej historii tego kraju. Wygrał je były pierwszy sekretarz, jeszcze sprzed pierestrojki. Ale rządził niedługo, bo już rok później w Tadżykistanie wybuchła wojna domowa, która wyniosła do władzy obecnego prezydenta Emomalego Rachmona. Ten z 24-letnim stażem jako g