Ludzkie dramaty w obiektywie

Zdarzyło się dawno temu. Reporter ląduje w metropolii globalnego Południa; poprzedniej nocy miał miejsce zamach stanu. W mieście spokój – ludzie idą do pracy, sklepikarze otwierają sklepiki, autobusy kursują, świeci słońce. Wojska ani widu, ani słychu. Żadnych znaków, że zdarzyło się coś dramatycznego. W pewnej chwili reporter widzi zbiegowisko. Zmierza pospiesznie w jego stronę w nadziei, że ujrzy coś, co odsłoni kawałek rzeczywistości dzień po. Okazuje się jednak, że to grupa gapiów przyglądających się sprzeczce kierowców, którzy zderzyli się na drodze. Po chwili – inne ludzkie skupisko. Nareszcie coś? Nie, to ludzie czekający na otwarcie poczty. Sceny odmalował Ryszard Kapuściński w „Podróżach z Herodotem”, chwytając doświadczenie ludzi jego fachu pod różnymi szerokościami, różnych pokoleń. Któż z reporterów nie znalazł się w podobnej sytuacji – szukania obrazów, które pomogą zrozumieć i ujmą syntetycznie istotę rzeczy? Obraz nie wystarczy W Ciudad Juarez po ulicach toczyły się wozy pancerne i ciężarówki pełne żołnierzy. Od razu było widać, że stan wyjątkowy. W Rio de Janeiro było inaczej. Na plażach wylegiwali się wczasowicze i lokalsi, knajpy były pełne ludzi, grała muzyka. Ktoś, kto w tamtych dniach nie oglądał lokalnych wiadomości i nie czytał prasy, nie miał pojęcia, że wczoraj i dziś w wojnie gangów zginęli ludzie. Podobnie było w Amazonii, gdzie wynajęci cyngle odstrzeliwali obrońców puszczy w cichej wojnie o zasoby i ziemię. Obrazy i sceny to podstawowe instrumenty narracyjne reportażu. Trafnie uchwycone pokazują często w pigułce esencję zdarzeń. Lecz obrazy czasem potrafią wykoślawić, wyostrzyć lub spłycić znaczenie historii. A innym razem – jak w Rio – zasłonić istotę rzeczy. Czy zdarza się zatem, że zmysły kłamią? Czy reporterzy powinni ufać bez reszty obrazom i scenom, których są świadkami? W jakim stopniu obrazy wyjaśniają? Kiedy zasłaniają drogę do prawdy? Nieżyjący już Krzysztof Miller, który widział i na fotografiach uwiecznił więcej ludzkich dramatów niż jakikolwiek inny polski reporter, wypowiedział się w tej kwestii tak: „Dobre zdjęcie powinno bronić się samo. Bez podpisu, bez opisu. Ale wbrew tej tendencji swoje zdjęcia będę okrywał tekstem, jak okrywa się ukochaną drugą połowę kołdrą. Będę pisał, żebyście więcej wyczytali i więcej zrozumieli z prostej anonimowości pokazywanego przeze mnie obrazka. Wbrew tendencjom będę je opisywał jak zdjęcie słabe, niezrozumiałe, wymagające słownej podbudowy”. Fotoreporter nieufający swoim oczom? Niedowierzający obrazom, które uchwycił? Nie do końca. Miller wiedział, że jego zdjęcia nie są ani słabe, ani niezrozumiałe; był – jak można sądzić – świadomy swojej wybitności. O niejednej jego fotografii można bez przesady powiedzieć, że jest arcydziełem gatunku. Refleksja Millera – prócz pokory malarza wobec innych dziedzin humanistyki – zawiera intuicję, której pozbawieni są zuchwalcy sądzący, że efektowne sceny objaśniają świat. Ten sam niepokój – o zaufanie do obrazów – nurtuje wielu reporterów. Chyba najlepiej opowiedział o nim Kapuściński: „Po kilku już latach pracy reportera zacząłem zdawać sobie sprawę, że idę błędną drogą. Była to droga poszukiwania spektakularnych obrazów, złudzenia, że obrazem można wykpić się przed próbą głębszego zrozumienia świata, że można go objaśnić tylko poprzez to, co zechciał nam pokazać w godzinach swoich spazmatycznych konwulsji, kiedy wstrząsają nim strzały i wybuchy, ogarnia płomień i dym, pył i swąd, kiedy wszystko wali się w gruzy, na których siedzą zrozpaczeni ludzie pochyleni nad zwłokami najbliższych. Ale jak do tego dramatu doszło? Czego wyrazem są te, pełne krzyku i krwi, sceny zagłady? Jakie podskórne i niewidoczne a potężne i niepowstrzymane siły doprowadziły do nich? (...) Czy nie można przebić się przez ten stereotyp, wyjść poza ten ciąg obrazów, próbować sięgnąć w głąb? Nie mogąc pisać o czołgach, o spalonych samochodach i rozbitych sklepach, bo nic takiego nie widziałem, a chcąc usprawiedliwić swoją samowolną wyprawę, zacząłem szukać tła i sprężyn zamachu, ustalać, co się za nim kryje i co on znaczy, czyli rozmawiać, przyglądać się ludziom i miejscu, a także czytać słowem – próbować coś zrozumieć”. Iracka matka na zdjęciu Millera, wyglądająca jak opiekuńcze ptaszysko przy łóżku rannego syna – ofiary walk między irackimi rebeliantami a amerykańską armią, ucieleśnia kameralny dramat i uniwersalną prawdę o losie człowieka w czasie wojny (tu: szczęśliwie ofiara pozostaje przy życiu). Ale kim jest ów ranny człowiek? Był postronnym cywilem czy uczestnikiem walk? Skąd się tam wzięli amerykańscy żołnierze? Czy rebelianci to krwawi terroryści czy bojownicy o wolność i godność przeciwko okupantowi? Nie wykpimy się obrazem – na pewno nie reporterzy piszący. Warto mieć świadomość, że ludzkie zmysły mają ograniczenia. Dobry reporter posiłkuje się również ustaleniami innych dyscyplin humanistyki: historii, socjologii, psychologii, nauk politycznych, filozofii, a jeśli trzeba, to i nauk ścisłych. Taki reporter opowiada nie tylko za pomocą obrazów, lecz także analizuje, snuje refleksje, obraca racje i argumenty, porównuje i odwołuje się do doświadczeń; czasem komentuje i filozofuje. Cynicy oskarżają Pisarz non-fiction Hampton Sides, autor książki o zabójstwie Martina Luthera Kinga, wyznał, że ma problem, gdy czytelnicy komplementują jego książkę określeniem thriller. Z jednej strony znaczy to, że doskonale się ją czyta; z drugiej – że ze zbiorowej tragedii zrobił rozrywkę. Podobna ambiwalencja jest wpisana w zawód reportera, który obsługuje dramatyczne konflikty, a także dziennikarza z działki policyjno-kryminalnej. Czy istotnie żyją z nieszczęścia? Zamieniają je w show i spektakl? Żyjemy ponoć w społeczeństwie spektaklu. Miller zapisuje niepokoje w postaci retorycznych pytań, tuż obok fotografii wychudzonych, głodnych dzieci z Konga: „Czy można akademicko zawracać sobie głowę kompozycją [zdjęcia], gdy na twoich oczach, przed twoim aparatem, ktoś wyzionie ducha? Czy można zawracać sobie głowę symboliką? Kolorem? Czy umierający z głodu są symetryczni? Akademicko, fotograficznie poprawni?”. Chwilę potem odpowiada: „Nic nie jest tu poprawne i ładne. I ja nie powinienem tu być. Nie powinno być tego wydarzenia. (...) Ale to się dzieje”. Spektakl – naprawdę? Rzeczywistość nie istnieje? Ludzkie dramaty to tylko medialne przedstawienia? A jak niby syty świat miałby się dowiedzieć o nieszczęściach dziejących się z dala od wygodnego fotela przed telewizorem, jeśli nie od tych, którzy często z narażeniem życia i zdrowia dotarli TAM – by zapisać, poinformować, dać świadectwo? Cynikom w szatach moralistów, którzy oskarżają reporterów o żerowanie na cierpieniu, mądra Susan Sontag dedykowała takie słowa: „Obywatele nowoczesności, konsumenci przemocy jako spektaklu, adepci bliskości bez ryzyka, są szkoleni w cynicznym podejściu do szansy na szczerość. Wielu ludzi zrobi wszystko, byle nie przeżyć wzruszenia. O ileż łatwiej mieć poczucie wyższości, siedząc w swoim fotelu z dala od niebezpieczeństwa. Szydzenie z wysiłków tych, którzy dawali świadectwo ze stref objętych wojną, poprzez określenie tych działań mianem »turystyki wojennej« jest tak częste, że przeniosło się do dyskusji o fotografii wojennej jako zawodzie”. Miller zachodzi pseudomoralistów z innej strony: jeśli uważacie nas, reporterów, za sępy, to sępami byli też Bosch, Breughel, Goya. „Oni cyzelowali tragedię doborem wielkości pędzla. Pociągnięciem go po płótnie. Kreską. Doborem koloru. Ja tylko naciskałem spust migawki”. Chybić lepiej I oto wyskakuje kolejny problem – nie tylko reporterskiego fachu, lecz także kultury: estetyzacji tragedii, nieszczęścia, śmierci. Sontag powiada, że „znajdowanie piękna w zdjęciach wojennych wydaje się bezduszne”, a zarazem przyznaje, że fotografie zniszczonego WTC, niektóre zrobione przez wybitnych fotografów, były… piękne. „Sztuka przekształca, ale fotografia, która stanowi świadectwo katastrofalnych i odrażających wydarzeń, jest ostro krytykowana, jeśli sprawia wrażenie »estetycznej«, to znaczy gdy za bardzo przypomina sztukę” – pisze w „Widoku cudzego cierpienia”, powątpiewając w zasadność tej krytyki. Bo dobre zdjęcie potrafi być i dokumentem, i dziełem sztuki jednocześnie; świadectwem i spektaklem. „Zdjęcie wysyła sprzeczne sygnały. Połóżcie temu kres, przekonuje, lecz jednocześnie wykrzykuje: cóż za widowisko!”. Reporterzy nie mają wpływu na nieszczęścia, których są świadkami. „Nie ja wykreowałem wydarzenie. Wydarzenie bardziej wykreowało mnie” – stwierdza z pokorą Miller. Jest rzeczą możliwą ukazywać cierpienie człowieka z szacunkiem, nawet jeśli bez dyskrecji, choć to zawsze obarczone ryzykiem. Ale ten, kto chce wkraczać na nowe obszary, wyjść poza standard i rutynę, musi mieć odwagę podejmowania ryzyka porażki. Martin Caparros, reporter z Argentyny, autor monumentalnej książki „Głód”, stwierdza, że jego dzieło to porażka. Badanie zjawiska, które jest porażką ludzkości, może przynieść tylko porażkę. Lecz mimo to warto – jak pisze – takie porażki ponosić. „Chybić jeszcze raz, chybić lepiej”. Doskonale wyrażona pokora wielu tych, którzy porywają się na ryzyko penetrowania nowych terytoriów. A nawet tych znanych, na których wszyscy wcześniej swoje potyczki przegrywali. Granice i pułapki W 2004 r. jeden z tabloidów zamieścił fotografię zastrzelonego w Iraku korespondenta wojennego Waldemara Milewicza. Wielu uznało to za naruszenie tabu śmierci i godności zabitego człowieka. Jest normą naszej kultury, że twarzy zabitego się nie pokazuje. Niczym kontrapunkt dla tych krytyk Sontag przywołuje obojętność zachodniej publiki wobec obrazów przedstawiających okrucieństwa „wobec ludzi o ciemniejszych odcieniach skóry w egzotycznych krajach”. Wszak „ranny żołnierz talibów błagający o darowanie mu życia, ten, którego los tak dobitnie odmalował »The New York Times«, też miał żonę, dzieci, rodziców, siostry i braci. Niektórzy spośród nich mogą pewnego dnia natknąć się na trzy kolorowe zdjęcia mordu na ich mężu, ojcu, synu, bracie – o ile to jeszcze nie nastąpiło”. Brakowi wrażliwości na Innego towarzyszy tabloidyzacja – ona nie rozróżnia między ciemnoskórymi a białymi, między kobietami a mężczyznami. Tabloid nie tylko upraszcza – przede wszystkim gra na osobliwym ludzkim pragnieniu podglądania nieszczęścia według formuły „Big Brothera”. W logice tabloidowej im więcej krwawych detali, im więcej bebechów, tym lepiej. Tabloidowy umysł radował się na widok martwych Nicolae Ceauescu i jego żony chwilę po rozstrzelaniu, jak i z pokazywanej w telewizji egzekucji Saddama Husajna. Owszem, niejedna z reporterskich prac budzi