Nadzieja w somalijskim piekle

W Mogadiszu można doznać dysonansu poznawczego. Samochód wjeżdża, dajmy na to, w ulicę Buulo Xuubey. Zwą ją One Dollar Road, bo mieszkańcy zrzucili się po dolarze od łebka, żeby ją wyasfaltować. Zamiast terkotania kałasznikowów słychać tu stukanie młotów, piętrzą się żelbetowe konstrukcje, pachnie świeżym tynkiem. Przy tym wszystkim ruiny, zasieki i wojskowe blokady nawet tak nie straszą. Perła Oceanu Indyjskiego chce odzyskać dawny blask. – Tu jest piękna architektura – zauważa Anna Geller z Polskiej Akcji Humanitarnej (PAH). Najbardziej podobają jej się kolorowe malunki na sklepach i punktach usługowych – warzywa, nożyczki fryzjera, komórki, stosy banknotów – niezbędne pismo obrazkowe. Po ulicy suną niespiesznie wypasione terenówki, pędzą trójkołowe motoriksze. Ochroniarze zgadzają się zboczyć lekko z kursu i stanąć na kilka minut przy plaży Lido. Wiatr wzbija tumany pustynnego piachu, łopocze kolorowymi jak egzotyczne ptaki sukniami kobiet i błękitnymi jak ocean flagami Somalii z białą gwiazdą. Chłopcy rzucają się w fale i tarzają w białym i miałkim jak mąka piasku, spacerują rodziny. Na twarzach radość i szalone pragnienie normalności. Anna wciąga głęboko zapach oceanu. Dla tych ulotnych chwil na jego brzegu rzuciła nawigację na Akademii Morskiej w Gdyni. Zamiast szkolić w morzu wietnamskich matrosów na zbudowanym dla nich w Gdańsku żaglowcu „Lę Quý Dôn”, koordynuje szkolenia z higieny dla somalijskich dzieciaków czy z wyplatania koszy dla tutejszych kobiet, organizowane przez PAH. Ochrona pogania. Lepiej żeby biała kobieta nie rzucała się zbyt długo w oczy, choć największe ryzyko i tak podejmują zwykli mieszkańcy. Wprawdzie islamiści z Al-Szabab zostali w 2011 r. wyparci z miasta, które wróciło pod kontrolę rządu, ale wciąż sieją bombowy, często samobójczy terror, a w 2,5-milionowej metropolii nietrudno o ich zwolenników. Przyplażowe restauracje atakowali kilkakrotnie, zabijając kilkudziesięciu cieszących się pizzą i kawą mieszkańców. Anna rzuca ostatnie spojrzenie na uganiających się za piłką po plaży chłopaków, świetnie znających nazwisko Roberta Lewandowskiego. Coś jest jednak w tym obrazie nie tak. Przygląda się i widzi wśród graczy dziewczynę, która puszcza do niej hardo oko – co, myślałaś, że mi nie wolno? Anna chciałaby kiedyś otworzyć tu szkółkę żeglarską dla tych dzieciaków, byleby tylko móc poruszać się po mieście swobodnie, a nie opancerzonym land cruiserem. Klimat głodu i wojny One Dollar Road krzyżuje się z drogą Jidka Afgooye, łączącą z miastem Afgooye. Po kilku kilometrach restauracje, banki i hotele ustępują miejsca obozom dla uchodźców. – Zazwyczaj mamy przed oczami medialne obrazy obozów dla uchodźców z białymi namiotami UNHCR [Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców] – wyjaśnia Anna. – W Mogadiszu to wygląda inaczej. Te obozy to zbieranina ciasno przytulonych, bezkształtnych ni to namiotów, ni szałasów, skleconych i pozszywanych ze wszystkiego, co się zdało: szmat, worków po ryżu, folii, zardzewiałej falistej blachy. Jest ich masa, rozrastają się jak narośl coraz dalej poza miasto, w którym budowlany boom winduje ceny gruntów i nieruchomości do nieba. W rozbitych na prywatnej ziemi obozach zbierają się wychudzeni, głodni, straumatyzowani ludzie, którzy uciekają przed katastrofalną suszą. Za miejsce muszą zazwyczaj płacić, tak jak za wodę, jedzenie, drewno do gotowania. W Somalii nie ma systemu podatkowego, brakuje struktur państwowych. Rząd nie ma budżetu, by otworzyć obozy i pomagać uchodźcom. – Może jedynie zachęcać endżiosy [NGO, organizacje pozarządowe], lobbować, dzielić się informacjami typu: tutaj mieszkają ludzie, a nie działa żadna pomoc – mówi pracownica PAH. Susze we wschodniej Afryce to nic nowego. Ale przez globalne zmiany klimatyczne objawiają się silniej i częściej. Ta z 2017 i ta z 2011 r., która pogrzebała ponad 250 tys. ludzi, to dwie największe katastrofy klimatyczne w Somalii od półwiecza. Trzy ostatnie pory deszczowe były słabe, padało grubo poniżej średniej. Prognozy też są niewesołe. Jeśli się sprawdzą, to będzie pięć marnych sezonów z rzędu. W konsekwencji zbiory plonów drastycznie spadły, masowo padają zwierzęta hodowlane, dochody rolników i pasterzy skurczyły się jak owoce zostawione na słońcu, a ceny jedzenia i wody rosną. Wystarczająco, by wygonić w ciągu roku prawie milion zdesperowanych ludzi z domów, do których zajrzał głód. Kolejne 450 tys. uciekło przed wciąż trwającą wojną domową. Dołączyli do ponadmilionowej rzeszy uchodźców żyjących w obozach już od lat. Ponad 2,5 mln ludzi otrzymuje co miesiąc pomoc humanitarną, a mimo to wciąż grozi im głód. – Nawet 600, 700 rodzin dziennie przybywa do jednego tylko obozu w Mogadiszu, szczególnie z regionu Lower Shebelle – opowiada Diis Hassan Abdi, jeden z kilkunastu lokalnych pracowników PAH. W Lower Shebelle susza jest bardzo dotkliwa, a pomoc nie dociera ze względu na aktywność Al-Szabab i milicji klanowych walczących o kontrolę nad studniami. – Ostatnio na dużą skalę prowadziły tam operacje siły rządowe, wspierane przez amerykańskie naloty – dodaje Somalijczyk z PAH. – Na razie udało się uniknąć tragicznej powtórki z 2011 r. – ocenia Anna Geller. – Przede wszystkim zaczęto wcześniej bić na alarm. Zanim bowiem ONZ ogłosiła w 2011 r. w Somalii stan głodu (po raz pierwszy w Rogu Afryki od 1984 r.), zdążyło już umrzeć kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Stany Zjednoczone nie chciały, by pomoc humanitarna trafiła do panujących na obszarze wielkości Polski, powiązanych z Al-Kaidą islamistów z Al-Szabab. Dżihadyści na początku nie wpuszczali pomocy, potem kradli żywność z konwojów lub ściągali z nich podatki i porywali pracowników organizacji humanitarnych. Wiosną 2017 r., gdy z głodu zmarło w jednej miejscowości pierwsze sto osób, rząd somalijski, agendy ONZ i organizacje pozarządowe, które nauczyły się lepiej ze sobą współpracować, a nie rywalizować, kto zatknie flagę nad bardziej spektakularnym projektem, podniosły larum. Ale za wroga i tym razem mają Al-Szabab; jak pisał w lipcu „The Guardian”, islamiści starają się zatrzymać na kontrolowanych przez siebie terytoriach głodujących w charakterze żywych tarcz przed amerykańskimi nalotami. Kontakt z organizacjami pomocowymi traktują jak szpiegostwo i karzą śmiercią. Na szczęście pod ich kontrolą pozostaje zdecydowanie mniejszy obszar niż sześć lat temu. PAH działa w Somalii właśnie od 2011 r. i też przyczyniła się do poprawy sytuacji, gdyż specjalizuje się w wash, czyli sektorze wodno-sanitarnym. Jej pracownicy remontują zepsute studnie, kładą rurociągi, budują sanitariaty, latryny, kioski wodne. Wspierają też uchodźców finansowo i szkolą zawodowo, by mogli stanąć na nogi o własnych siłach. (Często powodem głodu nie jest brak jedzenia w ogóle, ale pracy i pieniędzy, żeby je kupić). PAH jest jedną z nielicznych NGO ze stałą misją w Mogadiszu, większość operuje z biur w kenijskim Nairobi, gdzie żyje się wygodniej i bezpieczniej. Obozowe historie Z nowego kiosku wodnego w jednym z obozów wzdłuż Jidka Afgooye odkruszył się kawałek betonu. Dziewczyny z PAH, Anna Geller i Justyna Bajer, ze spokojem notują ten fakt; niezależnie, czy wykonawca dodał do piachu za mało cementu przez pomyłkę, czy go przehandlował, będzie musiał budować jeszcze raz, porządnie. Następnie sprawdzają krany, słuchają mieszkańców, bo może zamiast kopać nową studnię, wystarczy pociągnąć dwa kilometry rury z innej. W następnym obozie słyszą, że dzięki szkoleniu z konserwacji pompy miejscowi pomogli naprawić studnię w innym obozie. Największa satysfakcja jest nie dwa dni po oddaniu studni, ale po roku, kiedy wszystko działa i widać chęci u użytkowników, by coś udoskonalić. Albo gdy absolwenci kursów zawodowych dobrze sobie radzą. Na przykład Ali, który dotarł tu z Baydhabo, od dwóch lat zbiera najdrobniejszy złom. Jego tygodniówka to pięć dolarów. Farhija, która przywędrowała z Quryooley, taką samą kwotę zainwestowała w toporek. Rąbie w odległym o wiele kilometrów lesie drwa i sprzedaje na wiązki. Jej dniówka to pół dolara. Mohammed, Somalijczyk z Jemenu, zbiera raz w tygodniu na targu resztki narkotycznych liści i łodyg khatu. Odsprzedaje je biedocie, której nie stać na pęczek. W trzy, cztery godziny wyciąga dwa dolary. Amina zbiera na wielkim cuchnącym wysypisku śmieci worki po ryżu plecione z plastikowych włókien. Z tych włókien zaplata sznury do noszenia kanistrów na wodę. Dniówka to 60 centów. Amina najbardziej boi się częstych na wysypisku gwałtów. Policja jest nieudolna i