Egipska potęga przygasa

Czy istnieje język arabski? Wulgarnie rzecz biorąc, język to pojęcie względne. Lingwiści mówią, że czasem to po prostu dialekt plus armia. Czyli medium plus siła. W przypadku arabskiego wielu ekspertów twierdzi, że to nie jeden język, lecz rodzina języków lub dialektów – w zależności, którą armię bierzemy pod uwagę. Dla nieuzbrojonego oka musi się jednak wydawać zastanawiające, że jakieś 15 wieków temu uformował się język, do którego przyznają się ludzie, od Maroka zaczynając, na Iraku kończąc. Wówczas jednak za arabskim stały armie powstającego imperium muzułmańskiego. I oczywiście (później) Koran, jako medium budujące wspólną tożsamość językową ludów przyjmujących islam. Dziś językowa wspólnota świata arabskiego opiera się w dużej mierze na edukacji: w szkołach – od Maroka po Irak – nauczany jest standardowy „nowoczesny arabski”. Niemniej wiele państw, a nawet regionów na użytek codzienny utrzymało własne dialekty, które różnią się od siebie czasem bardzo znacząco, aż do niezrozumienia. Mają więc te „języki arabskie” inne słownictwo, gramatykę i wymowę. Można więc uznać, że powszechna edukacja buduje most zrozumienia między nimi. Stała się nowym medium pozwalającym bardzo różnym Arabom mówić jednym językiem. Ale jeżeli edukacja weszła nieco w rolę Koranu czy – szerzej – islamu jako pośrednika, kanału porozumiewania się, to co zastąpiło armie imperium muzułmańskiego w roli siły stojącej za wspólnym językiem? 1. Mimo wielu prób żadnej armii na miarę tej z czasów Mahometa i jego następców nie udało się już stworzyć. Jej rolę w latach 50. XX w. przejęła egipska kultura: hard power zastąpiła soft power. Wystarczy zapytać wykształconego Araba 40+ o jego lektury młodości, a okaże się, że większość napisali Egipcjanie, po egipsku. W domu na półkach mają oni przeważnie książki Egipcjan Taufika el-Hakimiego, Tahy Husajna i Nadżiba Mahfuza. Zapytajcie o kino, a usłyszycie nazwiska egipskich gigantów ekranu: pięknej Faten Hamamy, jej filmowego partnera Ruszdiego Abazy, innej piękności Soad Hosny czy w końcu Omara Sharifa. Muzyka? Umm Kulsum, Abdel Halim Hafez, Mohamed Abdel Wahab – znów, sami Egipcjanie. Jeśli z kolei jakiś arabski artysta chciał zrobić międzynarodową karierę, musiał zostać „ochrzczony” w Kairze: zorganizować tam wernisaż, koncert czy wydać książkę. Egipskie władze świadomie wykorzystywały taką pozycję kraju. Dość powiedzieć, że subsydiowany z państwowych pieniędzy egipski przemysł filmowy był w latach 60. XX w. trzeci na świecie pod względem liczby wyprodukowanych obrazów. Lata 80. i 90. to z kolei absolutna dominacja egipskich melodramatów i musicali – w Egipcie produkowano wówczas 80 proc. filmów w języku arabskim. Wciąż największą popularnością cieszą się filmy akcji i komedie rodzinne produkowane nad Nilem, a telewizje z krajów arabskich hurtowo importują egipskie filmy i seriale (ponad 10 proc. egipskiego eksportu w 2015 r.). Znajomość egipskiego dialektu była więc przez dziesięciolecia przepustką do atrakcyjnej kultury – nie tylko tej wysokiej, ale również masowej. Egipski stał się tym, czym była łacina w średniowiecznej Europie, a angielski jest dziś globalnie. 2. Dominacja egipskiego to już jednak przeszłość. O ile jeszcze 10–15 lat temu egipskie seriale i filmy można było emitować w lokalnych telewizjach w oryginale, dziś już standardem zaczyna być dubbingowanie egipskiej wersji w lokalnym dialekcie. I wcale nie chodzi tu o Algierię czy Maroko, gdzie różnice językowe zawsze były znaczące, ale o tak bliskie językowo kraje, jak Jordania czy Syria. Dialekt egipski przestaje być standardem. Powodów jest kilka. Po części odpowiedzialny jest za to znany na Zachodzie proces decentralizacji mediów w wyniku postępu technologicznego. Jeszcze nie tak dawno masowe media były przedsięwzięciami na skalę państwową, co wymuszało unifikację form przekazu. Dziś niemal każdy może być wydawcą, dziennikarzem, w dowolnej formie, języku czy dialekcie. Ta decentralizacja mediów zbiegła się z błyskawicznie rosnącym potencjałem kulturowo „niemych” dotychczas państw znad Zatoki Perskiej, napędzanych boomem naftowym. Państwa te, za pieniądze ze sprzedaży ropy naftowej, kupiły sobie wielkie megafony w postaci np. telewizji Al-Dżazira z Kataru. Ich język nagle stał się słyszalny i rozumiany zarówno jako własna perspektywa na świat, jak i w sensie dosłownym – za lokalnym dialektem stanęła soft power. Krytyczną jednak rolę w zakończeniu regionalnej dominacji egipskiego dialektu odgrywa sam Egipt. 3. „Arabska wiosna rozpoczęła się w Tunezji, ale prawdziwie rozkwitła w Egipcie” – tak rozpoczyna się ostatnia książka zakochanego w tym kraju Fouada Ajamiego. Zmęczeni trzema dekadami patetycznych rządów Hosniego Mubaraka Egipcjanie wyszli na ulice i po kilkunastu dniach demonstracji obalili „wiecznego prezydenta”. – Myśleliśmy wtedy: jeśli w Egipcie się udało, to uda się wszędzie – wspomina libański dziennikarz Rami Churi. – Pociąg z Kairu, może z opóźnieniem, ale zawsze do nas dociera. Według Ajamiego był to historyczny moment z jeszcze innego powodu. „Arabowie poczuli się razem – nie zdarzyło się to od wojny sześciodniowej i być może nigdy już się nie zdarzy – pisał tuż przed śmiercią w 2014 r. – Nagle okazało się, że Arabowie mają wciąż wspólne interesy i problemy do załatwienia. Ale przede wszystkim, że mają wspólne emocje. Dlatego na te kilkanaście tygodni zmartwychwstał mit jednego narodu arabskiego. Wszystkim tym ludziom na ulicach – mimo zimy – na chwilę zrobiło się ciepło. Odzyskali nadzieję, patrząc na to, co stało się w Egipcie, Kair znów stał się stolicą Arabów”. Nie na długo. Po obaleniu Mubaraka w pierwszych de facto wolnych wyborach w historii Egiptu wygrali nie liberałowie, którzy dominowali na ulicach Kairu w 2011 r., ale najpotężniejszy ruch islamski w regionie – Bractwo Muzułmańskie. Wywodzący się z niego nowy prezydent Mohamed Morsi zastosował zasadę „zwycięzca bierze wszystko”: przyznał sobie prawo działania z pominięciem konstytucji, zaczęły się prześladowania przeciwników politycznych. Jednocześnie Bracia zupełnie nie radzili sobie z zarządzaniem państwem, pogłębiał się kryzys gospodarczy. A na problemy reagowali jeszcze większą przemocą na ulicach. W lipcu 2013 r. wkroczyła armia kierowana przez gen. Abdela Fattaha el-Sisiego. I zastosowała takie same radykalne metody jak Bractwo. Na kilka miesięcy zakazano wszelkich demonstracji, zdelegalizowano Bractwo Muzułmańskie, a prezydent Morsi trafił do więzienia, w którym przebywa do dzisiaj. Rok później, w wyborach już pod nadzorem armii, prezydenturę wygrał gen. Sisi. Takie było rozczarowanie rządami Braci, że Sisi na początku kadencji cieszył się nawet 90-proc. poparciem, wspierał go drobny biznes, biurokracja i oczywiście armia, a nawet liberałowie. Dominowało przekonanie, że tylko wojskowy potrafi rządzić tym krajem. 4. Dziś, po czterech latach rządów, Sisiego popiera co najwyżej krąg najbliższych doradców i rodzina. Jednak zwycięstwo w kolejnych wyborach prezydenckich, które rozpoczynają się 26 marca, ma w kieszeni. Problem dramatycznego spadku popularności rozwiązał po wojskowemu – uniemożliwił start potencjalnie niebezpiecznym konkurentom, odbierając im bierne prawa wyborcze z byle powodu lub wsadzając do więzienia. Jedyny jego konkurent Musa Mustafa Musa, lider centrowej partii El-Ghad, zarejestrował się na kilka godzin przed zamknięciem listy i sam przyznaje, że kibicuje Sisiemu. Prezydent natomiast w zasadzie zrezygnował z prowadzenia kampanii. Pojawia się głównie na uroczystościach wojskowych, często w mundurze, choć nie zakładał go wcześniej, budując wizerunek niezależnego polityka. – Jak pokazała ta kampania i losy niedopuszczonych kandydatów, z wyborami w Egipcie można zrobić wszystko – uważa niezależny egipski politolog i publicysta Mohannad Sabry. – Dlatego Sisi nie zwraca uwagi na wyborców, tylko podlizuje się tym, od których jego władza realnie zależy. Czyli kolegom generałom. Ci, których Sisi zdaje się zupełnie nie zauważać, to np. młodzi wyborcy. Dramatycznie zaczyna wyglądać sytuacja demograficzna tego kraju – w ciągu zaledwie siedmiu lat przybyło 11 mln Egipcjan, co jest po części rezultatem rezygnacji z prowadzenia polityki rodzinnej w czasie krótkich rządów Bractwa Muzułmańskiego. Jednocześnie władze, aby domknąć budżet, musiały w ostatnich latach zrezygnować z części subsydiów na żywność, co z zasady najmocniej uderza w najuboższych. W tle tego kryzysu społecznego na półwyspie Synaj toczy się de facto powstanie dżihadystów, z którym armia egipska radzi sobie po swojemu, czyli bombarduje na oślep i dżihadystów, i cywilów, więc ci coraz liczniej przyłączają się do walki. Obalając nieudolnych Braci Muzułmanów, Sisi zawarł z Egipcjanami niepisany kontrakt – w zamian za pełnię niekontrolowanej władzy obiecał im bezpieczeństwo, stabilność i względny dobrobyt. – Nie spełnił żadnej z tych obietnic – przekonuje Sabry. – Egipt od arabskiej wiosny pogrąża się w coraz głębszym kryzysie. Zapominał więc o świecie arabskim i zajął się sobą. 5. Mohamed Hassanein Heikal, dawny naczelny najpoczytniejszego egipskiego dziennika „Al-Ahram”, który był uważany za nieoficjalnego rzecznika prezydenta Gemala Abdela Nasera (1956–70), powiedział kiedyś, że „Egipt to nie tyle państwo na brzegach Nilu, ile wcielenie idei”. Geografia niewątpliwie umieściła Egipt w centrum świata mówiącego po arabsku, a demografia – dziś już ponad 96 mln obywateli, najwięcej w regionie – predestynowała do głównej roli. Ale to j