30 lat po wojnie o „Szatańskie wersety”

Peter Mayer był szefem wydawnictwa Penguin, gdy jesienią 1988 r. wydało ono w Wielkiej Brytanii „Szatańskie wersety” Salmana Rushdiego. Bronił tej książki nawet podczas największych protestów ulicznych. Mówił wtedy, że „to, co zrobimy teraz, wpłynie na przyszłość nie tylko tej książki, ale również na przyszłość wolności słowa w ogóle. A bez tej wolności nie będzie społeczeństwa obywatelskiego”. Trudno sobie wyobrazić podobne słowa z ust dzisiejszych wydawców o równie kontrowersyjnej książce. Trzy dziesięciolecia po wydaniu „Wersetów”, jednej z najbardziej obrazoburczych książek w historii literatury, na Zachodzie dominuje przekonanie, że dla zachowania pokoju w wielokulturowych społeczeństwach należy wyrzec się prawa do obrażania, a najlepiej zakazać go. To z kolei wywodzi się z innego przeświadczenia, że nasza wiara, tożsamość i światopogląd są tak ważne, iż nie powinny być konfrontowane. Ale czy to jest droga do pokoju społecznego? Jeśli założyć, że w zasadzie każda krytyka może kogoś obrazić, jest to prosta droga do uciszenia wszystkich. 1. Pod koniec lat 80. Rushdie był gwiazdą brytyjskiej literatury. A książka, którą pisał już od pięciu lat, miała „podpalić świat”. Sam autor opowiadał, że będzie o „migracji, metamorfozie, rozdwojeniu jaźni, o miłości i śmierci”. Że będzie to próba „poważnego pisania o religii i zbawieniu z perspektywy ateisty”. Wydane jesienią 1988 r. „Szatańskie wersety” spełniły te zapowiedzi. Są fikcyjną historią dwóch mężczyzn zakorzenionych w islamie i jednocześnie zafascynowanych Zachodem. Pierwszy z nich przetrwa dzięki powrotowi do korzeni. Drugi, sponiewierany duchową potrzebą wiary w Boga przy intelektualnej niemożności dojścia do wiary, ostatecznie zabije się. Bohaterami „Wersetów” jest dwóch aktorów z Indii. Dżibril Farista to gwiazda Bollywoodu. Jego towarzysz Saladyn Ćamći to z kolei wieczny przegrany, który ostatecznie odnalazł się w dubbingu jako „właściciel tysiąca głosów”. Obaj uciekają z Bombaju w poszukiwaniu nowego „ja” w Londynie. Ale nie dolatują tam, gdyż pod koniec podróży terroryści porywają samolot i wysadzają go w powietrze nad kanałem La Manche. Tu się kończy realizm, a zaczyna magia. Obaj aktorzy jakimś cudem przeżyli wybuch i spadają. Wówczas Farista zaczyna śpiewać „Aby znów się urodzić, umrzeć najpierw trzeba”. Dalsza część książki jest więc w pewnym sensie metaforą podróży, jaką przeżywa każdy imigrant w poszukiwaniu tego nowego „ja” w lepszym świecie. Kontrowersje wywołał przede wszystkim fragment, w którym Farista we śnie podczas spadania staje się archaniołem Gabrielem i towarzyszy Mahometowi. Według muzułmanów to Gabriel przez 22 lata dyktował Mahometowi Koran. Przy czym Rushdie dokłada Gabrielowi własne słowa, podważając naturę Koranu jako księgi objawionej. Dla wielu muzułmanów to fikcyjne opowiadanie o początkach islamu sugeruje, że autorem Koranu nie jest Allah, tylko Mahomet, co jest już uważane za najwyższą formę bluźnierstwa. Szczególnie że tytułowe szatańskie wersety to apokryficzne fragmenty Koranu. Miały być one podyktowane Mahometowi przez szatana i stoją w jawnej sprzeczności z wcześniejszym przekazem. Ta niewątpliwie odważna wariacja Rushdiego na tematy koraniczne miała być – do czego autor sam wielokrotnie przekonywał – próbą spojrzenia na wiarę, a w szczególności na objawienie, z perspektywy ateisty. Przy czym Rushdie podarował czytelnikowi opowieść, którą można bez końca reinterpretować, odnajdywać w niej kolejne metafory i znaczenia. Jeśli ktoś chce jednak „Wersety” czytać literalnie, to kłopoty są nieuniknione. W odróżnieniu od Ewangelii, które – według chrześcijan – zostały zainspirowane przez Ducha Świętego i spisane przez ludzi, Koran jest zbiorem autentycznych słów Allaha. 2. W ciągu miesiąca od publikacji książka była już zakazana w Indiach, a muzułmanie palili jej egzemplarze na ulicach Boltonu i Bradford w Wielkiej Brytanii. Protestujący, głównie muzułmanie, domagali się śmierci dla Rushdiego, brytyjskiego obywatela, paląc przy tym publicznie jego książkę. Żadnemu z nich nigdy nie postawiono zarzutów. Wobec tych wydarzeń lokalne władze pozostały zupełnie bierne, niektórzy członkowie Partii Pracy apelowali nawet o wstrzymanie rozpowszechniania „Wersetów”. W przeciągu kilkunastu kolejnych miesięcy od ciosów nożem zginął tłumacz „Wersetów” na japoński, kilka osób związanych z wydawaniem książki zostało rannych. W walentynki 1989 r. ajatollah Ruhollah Chomeini, Najwyższy Przywódca Iranu, nałożył na Rushdiego fatwę, wzywającą każdego muzułmanina do zabicia pisarza. Chomeini miał już wtedy spore doświadczenie w rzucaniu śmiercionośnych fatw. Jeszcze w 1947 r. jako zwykły duchowny polecił zabić ówczesnego ministra edukacji Iranu, który zginął od kuli kilka dni później. W sumie ocenia się, że w wyniku fatw Chomeiniego życie straciło ponad 50 politycznych czy choćby intelektualnych przeciwników ajatollaha. Równolegle do tych wydarzeń ewolucję przechodzi sam Rushdie. Pod koniec 1988 r. telewizja Channel 4 pokazała wywiad z autorem „Wersetów”: „To bardzo proste w tym kraju – mówi, zapytany o protesty. – Jeśli nie chcesz czytać tej książki, nie musisz jej kupować. Bardzo trudno poczuć się urażonym »Szatańskimi wersetami« – to wymaga długiego i intensywnego czytania. To ćwierć miliona słów”. Ale już kilka dni po ogłoszeniu fatwy Rushdie publicznie przeprosił: „Głęboko żałuję przykrości, którą sprawiłem szczerym wyznawcom islamu moją publikacją”. W pierwszej reakcji przeprosiny odrzucono w Iranie, potem jednak przyjęto. Chomeini oświadczył jednak, że nawet jeśli Rushdie „stałby się najbardziej religijnym człowiekiem w historii”, każdy muzułmanin jest wciąż obowiązany, aby „przy użyciu wszelkich dostępnych środków” pozbawić go życia. Rushdie zniknął na kilka lat. Chroniony przez Brytyjczyków, często zmieniał miejsce zamieszkania. W Wigilię 1990 r. miał przy świadkach trzykrotnie wypowiedzieć szahadę: „Nie ma boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem”, i wrócić tym samym na łono islamu. Przekonywał, że odzyskał wiarę, miał też stwierdzić, że wątpliwości co do autentyczności Koranu i bóstwa Allaha, które pojawiają się u bohaterów „Wersetów”, to nie są jego wątpliwości. Później uzna ten akt reapostazji za największy błąd swojego życia. Dla Chomeiniego w sprawie „Wersetów” religia miała drugorzędne znaczenie. W tle jest konflikt między Arabią Saudyjską i Iranem o palmę pierwszeństwa w świecie islamu. Bogaci w ropę Saudyjczycy wydawali już wtedy krocie na międzynarodową promocję swojej radykalnej wersji islamu, zwanej salaficką. Z kolei wychodzący z makabrycznej wojny z Irakiem Iran miał nadzieję na eksport własnej rewolucji. Obie strony liczyły, że do tej wojny wewnątrz islamu uda się zwerbować nieliczne, ale oświetlone blaskiem palonych „Wersetów” grupy muzułmanów z Zachodu. Saudyjczycy finansowali m.in. Brytyjski Komitet ds. Islamskich, który od początku wspierał protesty i palenie książki. To również Saudyjczycy planowali publiczny proces zaoczny dla autora „Wersetów”. 3. Z początku Iran wcale nie zakazał książki, w jednej z tamtejszych gazet pojawiła się nawet umiarkowana recenzja „Wersetów”. Ale po protestach w Wielkiej Brytanii delegacja duchownych ze świętego miasta Qom przeczytała fragmenty Chomeiniemu, również ten o „szalonym mulle na wygnaniu”, co było oczywistym nawiązaniem do przeszłości lidera islamskiej rewolucji. Dwa dni później Chomeini ogłosił swą fatwę i w ten prosty i tani sposób Iran wygrał z Saudyjczykami konkurs na największego hejtera Rushdiego i całego Zachodu. Chomeini twierdził później, że „Wersety” to atak kolonializmu na wielkość i honor duchownych szyickich. Paradoks polega na tym, że ta książka, napisana w końcu przez jednego z luminarzy antykolonializmu, była po części atakiem lub satyrą na rolę duchownych, „kastę kapłanów, która nie ma koranicznego autorytetu”, jak mówił Rushdie. „Potężne plemię kleryków uprowadziło islam. Oni są współczesną Policją Myśli” – pisał przed publikacją „Wersetów”, nawiązując wprost do Orwella. Jak pisze w książce „A Satanic Affair: Salman Rushdie and the Wrath of Islam” (Szatańska sprawa: Salman Rushdie i gniew islamu) Malise Ruthven, irlandzki akademik i pisarz, spór wokół „Wersetów” był tak naprawdę pierwszą manifestacją globalizacji islamu. Pozwolił muzułmanom na świecie naśladować protesty współwyznawców bez żadnej organizacji, która by to koordynowała. Autor i jego książka stali się tylko pretekstem dla tej mobilizacji, bo przytłaczająca większość protestujących nie miała „Wersetów” w rękach. 4. „Wersety” przeorały życie polityczne i kulturalne, nie tylko w Wielkiej Brytanii. Wyspy nie były wcześniej wolne od konfliktów między mniejszościami i władzą. Warto przypomnieć chociażby zamieszki w londyńskim Nothing Hill w latach 50. czy uliczne starcia za rządów Margaret Thatcher. Były to jednak konflikty klasyczne: o politykę, porządek i warunki pracy. Przypadek „Wersetów” był inny. Protestującym nie chodziło o to, że są dyskryminowani czy źle opłacani. Książka Rushdiego obraziła ich najgłębsze przekonania. W 1988 r. na Zachodzie nikt jeszcze nie mówił o tzw. polityce tożsamości. Dziwaczny wydałby się zapewne pomysł, że bycie sumiennym muzułmaninem może przeszkadzać w byciu lojalnym obywatelem liberalnej demokracji. Muzułmańscy imigranci na Wyspach rzadko identyfikowali się za pomocą religii, nie była ona też łącznikiem wspólnoty wykraczającej poza rodzinę. Najczęściej określali się jako „Azjaci” lub „czarni”. Dopiero