Spróbujmy więc spojrzeć na polską wieś z tej innej perspektywy, wykorzystując wyniki badań socjologicznych i psychologicznych. Badania te prowadzono w latach 1995-1998, mentalność jednak nie zmienia się gwałtownie. Style życia, wartości i postawy rolników tworzyły się przez pokolenia; aktualna sytuacja może je tylko wyostrzać lub osłabiać.
Niewykształceni i biedni
W 1997 r. 47 proc. rolników miało co najwyżej wykształcenie podstawowe, a niecałe 3 proc. ukończyło studia. Co więcej, młode pokolenie wsi odtwarza wykształcenie swoich rodziców. Prawie 10 proc. wchodzących w dorosłe życie 18-20-latków mieszkających na wsi skończyło swoją edukację na poziomie podstawowym, 45 proc. - ma wykształcenie zasadnicze zawodowe, 45 proc. - uczy się w szkołach średnich. Badania społeczne wykazują silny związek między poziomem wykształcenia a radzeniem sobie w demokratycznym systemie rynkowym. Niski poziom wykształcenia polskiej wsi jest więc najważniejszą barierą zarówno akceptacji przemian w Polsce, jak i jej zdolności adaptacyjnych.
W końcu lat 80. sytuacja ekonomiczna rolników była niezła. Zmiany systemowe pogorszyły sytuację rodzin wiejskich, również rolniczych. Dramatyczny spadek realnych dochodów nastąpił w 1990 r. Przyjmując 100 jako wskaźnik dochodów za rok poprzedni, GUS podaje, iż w 1989 r. realny dochód z pracy w gospodarstwie indywidualnym w rolnictwie wynosił 113,5, a w 1990 r. - 50,1 (por. GUS, Rocznik Statystyczny, 1992). W 1992 r. poziom produkcji roślinnej i zwierzęcej w wielu zakresach spadł o 30 proc., a realne zyski rolników - o 40 proc. W latach 1993-1996 dochody rolniczych gospodarstw domowych, badanych przez GUS, powoli rosły: od 157,72 zł na osobę w 1993 r. do 343,16 zł - w 1996 r. (Rocznik Statystyczny, 1997). W świadomości rolników wzrost ten nie został jednak odnotowany.