Kto na kogo

Co sprawia, że osobom podobnie inteligentnym, równie wykształconym, często mieszkającym po sąsiedzku trafiają do przekonania zupełnie różne ideologie?

Psychologia zainteresowała się związkami między preferencjami politycznymi a cechami osobowości bezpośrednio po doświadczeniach drugiej wojny światowej, inspirowana ponurą karierą ideologii nazistowskiej w Niemczech. Szukano przede wszystkim wyjaśnienia podatności na totalitaryzm.

Erich Fromm (1900–1980) w koncepcji przedstawionej w klasycznej dziś „Ucieczce od wolności” (1941 r.) kładł nacisk na historyczno-socjologiczną perspektywę powstawania totalitaryzmów. Jako szczególnie sprzyjający rozwojowi takiego systemu opisywał sadomasochistyczny – zwany też autorytarnym – charakter społeczny. Miał się on tworzyć u członków grup społecznych, których sytuacja się pogarsza, a które nie pozwalają sobie na otwarte wyrażenie buntu, tak jak to było w przypadku niższej klasy średniej: rzemieślników, sklepikarzy, urzędników, w pogrążonych w kryzysie Niemczech lat 30. Bezsilni i sfrustrowani poszukiwali autorytetu, któremu mogli się podporządkować, a przez to ukoić swój lęk przed wolnością i odpowiedzialnością za siebie. Z kolei utożsamiając się z autorytetem, mogli doznawać poczucia siły i władzy.

Theodor Adorno (1903–1969), twórca teorii osobowości autorytarnej, opisywał drogę jej powstawania przez pryzmat teorii psychoanalitycznej, decydującą rolę przypisując doświadczeniom z dzieciństwa. Osobowość autorytarną w jego ujęciu charakteryzuje zgeneralizowane przeświadczenie, że świat jest pełen niebezpieczeństw, a ludzie źli. Takie osoby charakteryzować ma też konwencjonalizm i konserwatyzm. Przejawiają agresję wobec osób naruszających normy, postrzegają relacje międzyludzkie w kategoriach uległości i dominacji. Wiąże to się zwykle z nadmierną wiarą w siłę i lekceważeniem słabości, bezkrytycznym stosunkiem do wyidealizowanego autorytetu.