Dlaczego homo sapiens mówi

Mówimy. Słyszymy. Widzimy. Każda z tych czynności umożliwia jakąś łączność ze światem, ale dopiero prawidłowe łączne funkcjonowanie wszystkich trzech zapewnia podstawę komunikacji społecznej i buduje w umysłach kompletny obraz tego, co nas otacza. Funkcjonalność zmysłów Biologia mowy, która leży u podstaw komunikowania się z otoczeniem, nie zależy tylko od artykulacji głosek, z których budujemy słowa i zdania. – Wszystko odbywa się na poziomie ośrodkowego układu nerwowego, gdzie znajdują się centra mowy, słuchu i wzroku – wylicza dr Agata Szkiełkowska kierująca Kliniką Audiologii i Foniatrii w Instytucie Fizjologii i Patologii Słuchu w Kajetanach koło Warszawy. Z punktu widzenia biologii głos powstaje w krtani, ale jest on czymś innym niż mowa i język, którym się posługujemy. Jest nośnikiem mowy. Zwierzęta też mają krtań, lecz mimo wydawania głosu nie potrafią mówić. Mowa zaliczana jest do wyższych zdolności intelektualnych, jakie przynależą wyłącznie ludziom, polega na tworzeniu wypowiedzi słownych oraz na ich rozumieniu. Dzięki tym dwóm czynnościom człowiek odróżnia się od innych ssaków i może się porozumiewać językowo. – Tworzenie wypowiedzi słownych zaczyna się w mózgu, bo tu musi najpierw powstać ich plan – wyjaśnia dr Szkiełkowska. Dlatego źródeł mowy w sensie biologicznym trzeba szukać w ośrodkowym układzie nerwowym, gdzie analizowane są bodźce słuchowe i wzrokowe oraz gdzie znajdują się obszary językowe odpowiedzialne za ekspresję języka i jego rozumienie (tzw. pola Broca i Wernickego – od nazwisk badaczy, którzy w połowie XIX w. odkryli je w lewej półkuli mózgu). Współczesne badania nad lokalizacją funkcji mowy doprowadziły jednak do wniosku, że w jej tworzenie zaangażowane są również inne okolice mózgu, powiązane ze sobą w bardzo skomplikowany sposób. Co więcej, wydobywanie głosu i posługiwanie się językiem zawdzięczamy mechanizmom, które, znajdując się stale pod kontrolą ośrodków mózgowych, wynikają z pracy nie tylko samej krtani, języka czy podniebienia, ale też położonych niżej płuc i dróg oddechowych. Aby zrodzona w mózgu myśl uzyskała formę dźwiękową, musi uaktywnić się aparat oddechowy, głosotwórczy i artykulacyjny. Zanim usta wypowiedzą np. proste zdanie: „Jestem szczęśliwy, bo potrafię mówić”, ułamki sekund wcześniej, poza naszą świadomością, ośrodkowy układ nerwowy wysyła komunikat połączeniami neuronalnymi do mięśni klatki piersiowej. W jednym celu: aby płuca napełniły się powietrzem i jego strumień pod odpowiednim ciśnieniem mógł się skierować przez oskrzela i tchawicę do naszego głównego narządu dźwiękotwórczego, jakim jest krtań. Tworzą ją chrząstki i więzadła, ale z punktu widzenia powstawania głosu najważniejszą rolę pełnią w niej fałdy głosowe (potocznie zwane strunami). Podczas oddychania są one szeroko rozsunięte, gdy jednak ma wytworzyć się w nich dźwięk – napinają się odpowiednio i zsuwają, a nacisk napierającej od dołu fali powietrza wprawia je w drgania wytwarzające tzw. ton podstawowy. Jest on dźwięczny, ale bezbarwny i nie przypomina jeszcze naszego głosu. To tylko baza, na której zbudowane zostaną dźwięki mowy, gdy fala akustyczna będąca nośnikiem tonu podstawowego przedostanie się wyżej, ponad krtań. Teraz już działamy świadomie: za sprawą narządów artykulacyjnych – języka, warg, podniebienia, a nawet zębów – wypowiadamy zdanie, które ułamki sekund wcześniej zaplanowaliśmy w mózgu. W proces wytwarzania głosu zaangażowane zostaną również nos i zatoki – nazywane rezonatorami, które wzmacniają niektóre częstotliwości tonu podstawowego i równocześnie tłumią inne, co nadaje wypowiadanym głoskom odpowiednią wysokość, natężenie i barwę. Przez zamknięte usta nie wydobędzie się żaden głos, jednak aby wszystkie głoski zostały wypowiedziane poprawnie, nie wystarczy rozsunąć wargi – nasze artykulatory muszą poruszać się w ściśle określony sposób, co automatycznie koryguje sprawny zmysł słuchu. – Kontrola słuchowa nie tylko pomaga w nauce mówienia, lecz służy również do tego, byśmy mogli regulować głośność swojej mowy i posługiwać się nią starannie – mówi dr Szkiełkowska. To, że osoby z przytępionym słuchem mówią głośniej niż inne, wynika z braku autokontroli słuchowej. Również to, że niesłyszący mówią niewyraźnie lub wcale, bierze się stąd, że nie słyszą wypowiadanych przez siebie głosek. Plastyka mózgu Umiejętność mówienia w dużym stopniu zależy więc od naszych zmysłów. Dzięki nim wytwarza się w mózgu pamięć wzrokowa i słuchowa, bez których dużo trudniej nauczyć się mówić. Niewidomym dzieciom trzeba dostarczać innych bodźców niezbędnych przy nauce mówienia. Takich, których nie widzą, lecz czują np. dotykiem. Dzieciom głuchym niewykształconą pamięć słuchową przywracają aparaty słuchowe (które w Polsce otrzymują zazwyczaj w 3.–6. miesiącu życia) lub implanty (na ogół wszczepiane około pierwszego roku życia). Dzięki nim mogą usłyszeć dźwięki i wypowiadane głoski, więc w miarę upływu czasu zaczynają rozumieć słowa i naśladować je. Linda Clark, irlandzka specjalistka w dziedzinie zaburzeń mowy, w książce „Uczymy się mówić, mówimy, by się uczyć” pisze, że „niemowlęta z wrodzonym zainteresowaniem przysłuchują się rozbrzmiewającym wokół nich dźwiękom i potrafią zrozumieć, co mówimy na długo przedtem, zanim same zaczną się wypowiadać. Jest to najważniejsza sprawa – zrozumienie zawsze o krok wyprzedza mówienie”. Dzieci, które zaczynają się leczyć z głuchoty już w pierwszym roku życia (dawniej dwa lata i dłużej zwlekano w Polsce z wykrywaniem u nich wad słuchu, co na szczęście w ostatniej dekadzie udało się radykalnie przyspieszyć), mają bardzo duże szanse na zdobycie umiejętności językowych. Co innego u osób, które tracą słuch w późniejszym wieku – one mają już pewną pamięć słuchową i wracają do tej bazy po zaopatrzeniu w implant lub aparat. – Wtedy tylko wystarczy ich zaktywizować. Z mową nie powinno być większych problemów – uspokajają eksperci. Ale wiele trudności w porozumiewaniu się nie wynika jedynie z zaburzeń słuchu. – U 7 proc. ludzi bodźce doskonale docierają do ucha wewnętrznego, przepływ sygnału dźwiękowego przez nerw słuchowy jest prawidłowy, a mimo to mowa nie rozwija się u nich adekwatnie do wieku – opowiada dr Elżbieta Włodarczyk, audiolog i foniatra z Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu, która tym specyficznym i dopiero odkrywanym przez naukowców zaburzeniom rozwoju mowy i języka poświęciła swoją rozprawę doktorską. Co prawda od wielu lat lekarze obserwowali pacjentów, którzy mimo prawidłowego progu słyszenia mają niezwykle małe zdolności do zrozumienia informacji słuchowej (co natychmiast przekłada się na mowę niegramatyczną, ubogą, zbyt prostą) – ale nie zdawano sobie sprawy, że wynika to z nieprawidłowości w głębszych strukturach mózgu. – Osoby z tego typu zaburzeniami, określanymi dziś skrótowo SLI (z ang. Specific Language Impairment – specyficzne zaburzenia mowy), mają kłopot z różnicowaniem pewnych dźwięków, nie dosłyszą, gorzej rozumieją to, co się do nich mówi – wyjaśnia dr Włodarczyk. – Do tej pory w ich terapii skupiano się jedynie na pomocy językowej, bo skoro słuch podczas badania okazywał się dobry, nie drążono problemu. Teraz wiemy, że trening słuchowy u tych pacjentów przynosi podwójną korzyść: poprawia się percepcja dźwięków, a w ślad za tym również mowa. Jest wiele chorób, najczęściej neurologicznych, które zaburzają mowę – choroba Parkinsona, Alzheimera, udar. Mózg nie jest bezradny w obliczu uszkodzeń, ale jego plastyczność mimo wszystko ma pewne ograniczenia. Wszystko zależy od miejsca urazu, jego rozległości i – co jak się okazuje w tym wszystkim najważniejsze – od szybkości rozpoczęcia rehabilitacji. To, co neurobiolodzy nazywają zjawiskiem plastyczności neuronalnej (a co należy rozumieć jako zdolność komórek nerwowych do przejmowania nowych funkcji w wyniku oddziaływania bodźców zewnętrznych), jest cechą głównie młodego układu nerwowego. Można np. usunąć w młodym mózgu struktury, do których dochodzą sygnały słuchowe z ucha, i spowodować, że będą one docierały do obszaru pobudzanego do tej pory wyłącznie przez bodźce wzrokowe. Ta plastyczność ma także znaczenie po urazach, w każdym wieku. – Włączają się mechanizmy samonaprawcze, które próbują zrekompensować powstałe straty – wyjaśnia prof. Joanna Seniów kierująca Pracownią Neuropsychologii Klinicznej w warszawskim Instytucie Psychiatrii i Neurologii. Nawet w zniszczonym fragmencie mózgu mogą pozostać neurony, które będą starały się poprzez odtwarzanie sieci połączeń nawiązać kontakt z innymi okolicami – najpierw sąsiednimi, potem coraz bardziej odległymi. – Ta kaskada procesów naprawczych toczy się przez pierwsze pół roku – podkreśla prof. Seniów. – Rehabilitacja ją wspiera, bo po to właśnie stymulujemy bodźcami pacjenta, aby zachowane neurony szybciej wytwarzały owe połączenia. Im wcześniej, tym lepiej. Gimnastyka dla języka – Przełom w technologii sprawił, że implanty i aparaty słuchowe w coraz większym stopniu umożliwiają słuchowy odbiór mowy – mówi z perspektywy prawie 25-letniego doświadczenia Danuta Zielińska, pracująca z młodzieżą niesłyszącą w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Głuchych. – Ale w ślad za tym postępem musi też iść właściwa rehabilitacja, bo bez niej nasi