Czy biologia i cywilizacja są wrogie mężczyznom

Rodzaj męski jest bliski wyginięcia, a cywilizacja dramatycznie niszczy mężczyznom zdrowie. To powszechnie znany lament. Nad uwiądem symboli męskości biolodzy i antropolodzy załamują ręce od dawna, ale – szczęśliwie – żadna z ich teorii jeszcze się nie sprawdziła. Być może zatem biadanie nad zagładą męskiego pierwiastka jest przedwczesne. A jeśli siła męskiego ego – czerpana z chromosomu Y oraz testosteronu – ma jeszcze inne, nieodkryte źródło? Istota słaba nie mogłaby przecież wciąż odradzać się jak Feniks z popiołów. A mężczyźni nie wymierają. Wciąż rządzą światem, giną na wojnach, uwodzą, kochają, wychowują dzieci, przebierają się nieraz w sukienki i malują oczy. Są różni. I niewykluczone, że dlatego właśnie jeszcze długo pożyją. W niewoli libido „Mężczyzna współczesny nie musi być ani piękny, ani przystojny, ale musi być wypielęgnowany. Oczywiście na sposób męski!” – to jedna z porad Michaliny Wisłockiej, którą można znaleźć w jej „Sztuce kochania” (książce znowu dziś bardzo modnej dzięki świetnemu filmowi o życiu autorki). Wisłocka – jak przypomina jej kolega po fachu prof. Zbigniew Izdebski – miała tradycyjne poglądy dotyczące wzorców kobiecości i męskości, a także podziału ról w związkach i małżeństwie. Ale w „Sztuce kochania” potraktowała mężczyzn w szczególny sposób. Od swoich pacjentek musiała dowiadywać się o nich samych najgorszych rzeczy (kobiety zadowolone z mężczyzn nie szukały przecież pomocy w jej gabinecie), a mimo to zdaniem prof. Izdebskiego autorka broniła facetów: – Mężczyzna w jej wizji to podporządkowany popędom samiec, któremu trudno kontrolować własne odruchy. Nieszczęśnik, który nie jest w stanie samodzielnie poradzić sobie z własnym libido ani problemami. Tak mogła myśleć lekarka w latach 70., kiedy medycyna nie dawała mężczyznom wielkich nadziei ani szans na poprawę wydolności seksualnej. Dziś dysponuje arsenałem wygodnych leków, które leczą zarówno impotencję, jak i przedwczesny wytrysk, więc jeśli ktoś chce tylko zaradzić tym problemom, może otrzymać fachową i skuteczną pomoc. Ale przemyślenia nauczycielki seksu Polaków sprzed 40 lat wcale nie straciły na aktualności, bo przecież wielu mężczyzn nadal krępuje się korzystać z tych zdobyczy, jakie mogłyby pomóc im wznieść się na szczyty lub przynajmniej zadowolić partnerkę w stopniu umiarkowanym. Jak twierdzi dr Andrzej Depko, seksuolog i prezes Polskiego Towarzystwa Medycyny Seksualnej, wielu panów szuka ze strachu spełnienia w internecie, byle nie wchodzić do sypialni, gdzie czekają na nich zbyt wymagające żony. Portale społecznościowe oraz aplikacje randkowe kładą się cieniem na relacjach międzyludzkich i męsko-damskich stosunkach, choć niektórym mogą pomóc w odbudowaniu własnego skromnego ego, co zwłaszcza dla psychiki mężczyzny może mieć niebagatelne znaczenie. Dr Wisłocka tych technologicznych możliwości nie znała, więc zalecała mężczyznom, by nie tylko dbali o swój wygląd i higienę, ale też byli romantyczni, uważający, przynosili kwiaty, mówili wytworne komplementy, obdarzali subtelnie dobranymi i licznymi prezentami. Jednocześnie przestrzegała, że „mężczyzna paradujący po domu w przydeptanych pantoflach i w długich czy krótkich niewymownych jest widokiem odstraszającym i nie nasuwa w wyobraźni kobiecej obrazu zdobywczego kochanka”. Bo idealny Adonis to zdobywca. Natura już u zarania dziejów uformowała go na myśliwego, który uganiał się za zwierzyną i był zawsze – niczym kogut – gotów do walki z wrogiem. „Nie odbierajcie, dziewczęta, waszym chłopcom przyjemności polowania na cenną zdobycz” – apelowała Wisłocka w rozdziale „Pierwsze kroki we dwoje”. „Niech poluje, zastawia skomplikowane pułapki, niech zdobywa z wielkim nakładem wysiłku i pomysłowości swoją kobietę”. W tej roli niektórzy wypadają aż za dobrze. Społeczne oczekiwania kreują mężczyznę jako silnego pogromcę, więc nie powinno dziwić, że – jak wynika z policyjnych statystyk – 99,9 proc. przestępstw na tle seksualnym popełniają mężczyźni, a napady rabunkowe to również ich domena. Raport organizacji Women’s Aid z 2004 r. ujawnił, że sprawcy przemocy domowej często wierzą, że ich czyn to dowód troski, bo „ratują” lub „chronią” swoje rodziny przed złem czyhającym z zewnątrz. Motywem może być nienawiść, agresja, chęć zemsty – kulturowo przypisane twardym mężczyznom przymioty, jak u filmowego Terminatora, który w oczach nastolatków był nadczłowiekiem (bo ich ojcowie nie wytłumaczyli im, że raczej parodią człowieka). Tak celebrowane cnoty męskie w dalszym ciągu służą pielęgnowaniu mitu herosa, tylko czy jeszcze jest na niego zapotrzebowanie? Codzienne życie stawia przed mężczyznami wyzwania inne niż niegdyś strzelanie z łuku. Do tzw. wyścigu szczurów dołączyły kobiety, siła mięśni w tej nierównej rywalizacji straciła więc na znaczeniu. Jak pogodzić ideał muskularnego twardziela z intelektem, czułością lub opiekuńczością, których pragnie partnerka? Jak być jednocześnie męskim kochankiem i pozwolić się przykuć kajdankami do łóżka? Bezprecedensowa zmiana ról społecznych wywołuje poważny kryzys tożsamości mężczyzn i chłopców. W genetycznym boju Aby rozwiązać te dylematy, warto sięgnąć do biologii. Gdzież bowiem jak nie w genach i chromosomach, ukrytych głęboko w komórkach, krystalizuje się męska natura. To tam, w jądrach komórkowych ludzkiego ciała, znajdują się 22 pary zwykłych chromosomów i jedna para chromosomów płciowych: XX lub XY. Chromosom Y determinuje płeć męską. Jest on krótki i dość cherlawy (w porównaniu z żeńskim chromosomem X stanowi zaledwie trzecią część jego długości), ze stosunkowo niewielką liczbą stu genów, co jednak wcale nie przesądza o jego niskim potencjale. Nie wiadomo więc, dlaczego wieszczono jego zanik – jakby natura chciała odrzucić męskość, którą wcześniej sama powołała do życia. Z technicznego punktu widzenia zarodek, który powstaje z połączenia plemnika z komórką jajową, ma jednak płeć żeńską, a nie męską. Zapomnijcie o praojcu Adamie, o którym rozpisuje się biblijna Księga Rodzaju, występującym w roli dawcy żebra dla stworzenia Ewy. Zapomnijcie o teorii, w myśl której plemnik z chromosomem Y szybciej dociera do ścian jajeczka, wyprzedzając swych współbraci obciążonych balastem ciężkiego chromosomu X (z nich urodziłaby się dziewczynka). – Dopiero ukierunkowanie zarodka w stronę rozwoju męskich gamet i narządów płciowych niszczy występującą w nim żeńskość – mówi prof. Ewa Bartnik z Instytutu Genetyki i Biotechnologii Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. Dzieje się to za sprawą genu SRY (Sex-determining Region Y) – jednego ze stu, jakie znajdują się na chromosomie Y, i który nazwać można zapalnikiem męskości. W pierwszej fazie ciąży płody obu płci właściwie niczym się od siebie nie różnią – dopiero w 5.–7. tygodniu gen SRY wytwarza białko, które aktywizuje inne geny i przyczynia się do powstania jąder. Wtedy rusza produkcja testosteronu, który będzie oddziaływał na mózg płodu i kształtował wtórne cechy płciowe przyszłego mężczyzny. To właśnie hormony wykształcają poczucie przynależności do określonej płci, choć dopiero w wieku ok. 3 lat chłopcy i dziewczynki zaczynają zdawać sobie z niej sprawę. Prof. Bartnik cieszy natomiast to, że w igrekach odkryto mechanizmy naprawcze. Nie sprawdziły się na szczęście przewidywania Bryana Sykesa z Uniwersytetu w Oxfordzie, który kilkanaście lat temu postawił tezę o nieuniknionym, biologicznie uwarunkowanym zaniku chromosomu Y („Ten genetyczny symbol męskości ulega tak szybkiej degeneracji, że wkrótce mężczyzna będzie należał do przeszłości”). I chociaż w przeciwieństwie do innych chromosomów nasz bohater w komórce występuje pojedynczo – przez co, jak się dotychczas zdawało, nie może wymieniać genów z chromosomem-bliźniakiem (wszystkie genetyczne uszczerbki wędrują w takim wypadku automatycznie z ojca na syna) – to okazuje się, że wbrew dotychczasowym poglądom taką zdolność jednak zachował. Jeśli nawet przy kolejnych podziałach jąder komórkowych coś się w nim poknoci, taki stan nie będzie trwał na wieki ani się pogłębiał. Na obu jego końcach są bowiem grupki genów, które wymieniają materiał genetyczny z chromosomami X (ten proces nazywa się w genetyce rekombinacją), a w jego środkowej części są obszary, które rekombinują same ze sobą (choć w tym wypadku – jeśli mamy być wierni naukowej nomenklaturze – właściwszym określeniem byłaby konwersja). – Dobrze pamiętam czasy, gdy prorokowano, że nie jest to możliwe. A dziś już wiadomo, że mężczyźni potrafią chronić geny z chromosomu Y, które są im potrzebne do rozmnażania i przeżycia – przyznaje prof. Bartnik. A zatem według genetyków nie sprawdzają się hiobowe wieści, że nadchodzi kres męskiego gatunku. W sztafecie pokoleń geny zawsze ulegają mutacjom, ale nie musi to prowadzić do całkowitej zagłady. Zresztą nie mamy na to specjalnie dużego wpływu. Noszenie ciasnej bielizny i opiętych jeansów może mieć niekorzystny wpływ na genitalia, w konsekwencji przegrzewać jądra i zaburzać produkcję plemników, ale nie jest to w żadnym razie oddziaływanie na chromosom Y! – Ja bym tak bardzo go nie mitologizowała – podsumowuje prof. Bartnik. – Owszem, determinuje rozwój jąder, a więc płeć. Ale czy może określać charakter? Nie przypuszczam. To jednak bardziej rola testosteronu. W grze hormonalnej Obecność igreka jest konieczna, by stworzyć mężczyznę. Ale niewystarczająca, by zdefiniować męską tożsamość. W tej roli sprawdzić się muszą hormony, zwłaszcza jeden: produkowany przez jądra testosteron. – Od niego zależy nasz wygląd, zachowanie, temperament, libido – wylicza prof. Wojciech Zgliczyński, kierownik Kliniki Endokrynologii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Szpitalu Bielańskim w Warszawie. – Niedobór testosteronu prowadzi do zaburzeń erekcji, kruchości kości, spadku witalności i masy mięśniowej oraz odkładania tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha. No to już wiadomo, co zmusza mężczyzn – jak łopatologicznie wyłożył to jeden z bohaterów w pamiętnej komedii „Testosteron” – do uganiania się za kobietami i sprawia, że są potencjalnymi mordercami i gwałcicielami. Pierwszy krok w zrozumieniu tej życiowej prawdy uczynił w 1931 r. niemiecki chemik Adolf Butenandt, który wyizolował z 15 tys. litrów wygotowanego moczu niemieckich policjantów niewielką ilość męskiego hormonu. 8 lat później podzielił się z chorwackim chemikiem Leopoldem Ruzickim Nagrodą Nobla za badania nad hormonami płciowymi. Te męskie uznano zrazu za superdoładowanie dla pociągu seksualnego i produkcji plemników; potem przypisano testosteronowi inne funkcje: stymulujące przyrost mięśni, agresywność, pewność siebie. Całe szczęście, że natura ma dość wyobraźni, by wyposażyć mężczyznę w największą ilość tego paliwa w młodości, gdy jest mu ono najbardziej potrzebne, i z wiekiem stopniowo ten poziom obniża. Brak sił, gorsze samopoczucie, drażliwość, a przede wszystkim brak ochoty na seks – to główne objawy kryzysu, który nazwano kiedyś andropauzą (andros z greki to mężczyzna, pauza – przerwa). Niefortunnie. – Bo żadnej pauzy nie ma – oświadcza prof. Zgliczyński. – U kobiet zaprzestanie produkcji hormonów płciowych jest nagłe i łatwo zauważalne. U mężczyzn proces ten rozkłada się na lata i dolegliwości związane z niedoborem testosteronu pojawiają się stopniowo w różnym wieku. Prof. Zgliczyński stoi na czele Polskiego Towarzystwa Menopauzy i Andropauzy, więc widać, że naukowcy i lekarze sami mają problem z właściwym nazwaniem tego okresu. Są mężczyźni, którzy już w okolicach czterdziestki mają poważny ubytek testosteronu, u innych zaczyna być odczuwalny dopiero po siedemdziesiątce. Jedno jest pewne: to hormon, który utrzymuje w dobrej kondycji nie tylko ciało, ale i duszę. Owszem, kipiący w żyłach młodych mężczyzn testosteron nie sprzyja spokojnym stosunkom międzyludzkim, ale życie bez niego byłoby pozbawione napędu i smaku. Nie warto byłoby się budzić ani kłaść spać (bezsenność i brak marzeń sennych mogą być również objawem niedoboru tego hormonu). Deficyt testosteronu robi z mężczyzny nie tylko impotenta, ale też misiaka, ponieważ im mniej androgenów (czyli męskich hormonów płciowych) krąży w organizmie, tym więcej odkłada się w nim tłuszczu. Warto dodać, że niewielka ilość żeńskich hormonów płciowych również obecna jest w męskim ciele – oba związki znajdują się w subtelnej równowadze: gdy spada poziom testosteronu, mężczyzna odczuwa obecność estrogenów. Im więcej tkanki tłuszczowej posiada, tym więcej estrogenów wytwarza, ponieważ właśnie w niej aktywny jest enzym aromataza, który zamienia testosteron na estrogeny. A zatem u grubszych mężczyzn pojawiają się pewne objawy zniewieścienia, bo nawet wyprodukowane przez jądra i nadnercza androgeny, które trafiają do tkanki tłuszczowej, są tam zamieniane w hormony kobiece. – Stąd otyli mężczyźni rzadko kiedy są agresywni i porywczy – komentuje prof. Zgliczyński. – To nie koguciki, lecz misiaczki, jak pieszczotliwie nazywają ich partnerki. Czy zatem mężczyźni w pewnym wieku powinni stosować kurację hormonalną? Jeśli w momencie pełnej aktywności przechodzą kryzys