Człowiek w epoce neuronauki

KATARZYNA CZARNECKA: – Do najbardziej istotnych cech ludzkich różniących zasadniczo człowieka od zwierząt należą: zdolność do abstrakcyjnego myślenia, do rekapitulacji (pamięć), do świadomego decydowania o swoim postępowaniu (wola) i do wyższych uczuć – mówi słownik PWN. Czy to wszystko jest jeszcze aktualne? LEON CIECHANOWSKI: – Jak najbardziej. Nauka może nas definiować w sposób bardziej szczegółowy – biologiczny czy genetyczny. Ale patrząc na sam mózg, to mimo że wiemy o sobie coraz więcej, nadal nie potrafimy w pełni wpływać na siebie czy innych. Na przykład przewidywać, w jaki sposób dana osoba się zachowa i tym pokierować. Jeszcze? To jest dobre pytanie. Isaac Asimov wymyślił coś takiego jak psychohistoria. W jego klasyku s.f. „Fundacja” psychologia jest tak zaawansowana, że potrafi przewidywać przyszłość nie tylko ludzi czy narodów, ale całej cywilizacji, na podstawie tysięcy parametrów pochodzących również ze statystyki. Ale takie możliwości nauki raczej wydają się niemożliwe w żadnym punkcie w przyszłości. Rzeczywistość jest tak w pewnych aspektach losowa, że nie będziemy nigdy w stanie precyzyjnie przewidywać ani jej, ani zachowania człowieka. I nawet jeśli dr Michał Kosiński ze Stanford University mówi, że potrafi odkryć wskaźniki osobowości lub prawdziwą orientację seksualną na podstawie aktywności w internecie, myślę, że człowiek będzie zawsze w jakimś stopniu tajemnicą. To dla pana niedobra wiadomość. Jako naukowiec chciałbym, żebyśmy mogli przewidywać więcej. Ale muszę się raczej zadowolić tym, że więcej rozumiemy, odkrywamy się po trochu. Starożytni ludzie wymyślili bogów, żeby tłumaczyć zjawiska naturalne. Już ich do tego nie potrzebujemy. Weszliśmy na wyższe poziomy. Odkryliśmy choćby, że jednak nie myślimy sercem. Możemy też więcej się o sobie dowiedzieć na podstawie aktywności samej kory czy też głębszych regionów mózgu. Najnowszym przełomem jest odkrycie, że neurony znajdują się też w jelitach, co już teraz zostało okrzyknięte w mediach „naszym drugim mózgiem”. Co to dla nas znaczy? To, że do człowieka podchodzi się coraz bardziej holistycznie. Największym wyzwaniem fizyki teoretycznej i praktycznej oraz innych nauk ścisłych jest tak zwana „teoria wszystkiego”, czyli próba połączenia ze sobą wszystkich fundamentalnych sił w Naturze – oddziaływania silnego i słabego, grawitacji, elektromagnetyzmu oraz mechaniki kwantowej – i ujęcie ich w jeden spójny system matematyczny. Podobnie zaczyna się dziać w psychologii, filozofii i socjologii. Już staramy się nie mówić: tu jest twoja pamięć, tu miłość, tu wyobraźnia. Staramy się pokazać, że bardzo przenikamy się nawzajem, tworząc siebie samych. Hipoteza neuronów w jelitach wiąże się z faktem, że funkcjonująca tam flora bakteryjna wpływa na nasze zachowanie. Bakterie, w zależności od rodzaju, potrafią wpływać na efekty wysokopoziomowe, np. skłonność do depresji czy temperament. To pokazuje, że o wiele bardziej przenikamy się ze środowiskiem, niż nam się wydawało. Starożytni to wiedzieli. W pewnym sensie tak, mówili, że jesteśmy jednym z naturą. Później przez setki lat uważano, że trzeba badać szczegółowo każdy ziemski element oddzielnie, a teraz mamy już tyle wiedzy, że możemy je łączyć. Pewna ograniczona „świadomość” bakterii i neuronów w jelitach to także duży przełom w podejściu do człowieka w ogóle. Bo być może w toku ewolucji nauczyły się one sterować naszym zachowaniem po to, by nasz organizm był środowiskiem jak najbardziej przychylnym dla nich, np. do rozmnażania się. Co dziwnego w tym, że bakteria kieruje się mechanizmem adaptacyjnym, który dotyczy wszystkich organizmów? Richard Dawkins w „Samolubnym genie” mówił, że dotyczy on także atomów czy pierwiastków. I wychodził z założenia ekstremalnego, ale coraz poważniej dyskutowanego: że wszystkie byty konkurują ze sobą, bo żyją w środowisku o ograniczonych zasobach. Zachowanie bakterii z punktu widzenia nauki nie jest więc kontrowersyjne. Ale człowiek jest przekonany o swojej wyższości nad wszystkimi innymi organizmami. To, że zachowuje się tak, jak nakazuje mu bakteria, która w dodatku w pewnym sensie działa intencjonalnie, nie oznacza przypadkiem zmiany jego statusu? Jesteśmy najprawdopodobniej najinteligentniejszym organizmem w Układzie Słonecznym. Ale możemy używać tej inteligencji w różny sposób. Wiadomo też, że jesteśmy jednocześnie zwierzętami, więc na nasze motywy wpływa biologia, choćby w postaci popędów. Pewien rodzaj chciwości jest nam przyrodzony i jeśli np. mamy możliwość zgromadzenia większej ilości zapasów, to tak zrobimy, bo ewolucja tak nas wykształciła. Jemy więcej, niż musimy, i przez to mamy epidemię otyłości. Produkujemy więcej rzeczy, niż nam jest potrzebne, i mamy oceany pełne śmieci. Jesteśmy szkodnikami, bo zużywamy zasoby Ziemi i ją niszczymy, zastanawiając się jedynie gdzieś w tle, jak długo ona to wytrzyma. Jakby to była jakaś gra. Pesymistyczny scenariusz dla nas wynika z tego wszystkiego taki, że jeśli globalne negatywne zjawiska spowodowane przez człowieka doprowadzą do globalnych wojen o zasoby, to będzie to wyglądało trochę tak, jakby Matka Ziemia oczyszczała siebie z wirusa, którego sama stworzyła. Ziemia się z nami bawi? A my z typową dla nas pychą uważamy, że mamy ją pod kontrolą? Zakłada się, że ewolucja nie jest celowa. Jeśli w lesie będzie zbyt dużo wilków, to w końcu wybiją roślinożerców, nie będą miały co jeść i same zginą. Różnimy się od wilków tą naszą inteligencją, ale nie jestem pewien, czy ona zwycięży z popędem do obrastania w tłuszcz. Poza tym wydaje nam się, że wszystko już wiemy. Na początku XX w. naukowcy i opinia publiczna też byli o tym przekonani. I co z tego wynikło? Dwie największe wojny w historii i największe odkrycia w historii – teorię względności, atom, komputery. Teraz myślimy o sztucznej inteligencji. I może jest nam do niej coraz bliżej. Pytanie tylko, czy uzyskamy narzędzie, które pozwoli nam kontrolować ludzi (tu włączają mi się antyutopijne schematy), czy coś inteligentniejszego od nas, co nami zawładnie. Chciałbym to zobaczyć, bo wydaje mi się, że światem lepiej zarządzałaby neutralna sztuczna inteligencja niż miotani pierwotnymi popędami ludzie. Choć być może kiedyś okaże się, że emocje są elementem absolutnie niezbędnym. Podobno maszyny mogą umieć tylko to, czego nauczy ich człowiek. Na razie. To chyba kluczowe? Kolejna trudna sprawa. Na razie nie umiemy stworzyć wzoru matematycznego na zachowanie się pod wpływem konkretnej emocji. Ale być może kiedyś będzie to możliwe. Tymczasem sztuczna inteligencja nie powinna mieć takiego celu, by robić coś nieetycznie. Chyba, że zostanie tak zaprogramowana. Rzeczywiście, bardziej trzeba się bać programistów niż robotów. Nie wiemy, dokąd nas to zaprowadzi, ale wciąż próbujemy. Dlaczego? Przy Projekcie Manhattan i naukowcy, i polityczni decydenci zastanawiali się, co się stanie po rozszczepieniu atomu. Czy nie powstanie czarna dziura albo czy reakcja atomowa nie będzie szła w nieskończoność i nie pochłonie całej Ziemi. A mimo to zdetonowali ten pierwszy ładunek. Ich ciekawość górowała nad rozsądkiem czy strachem. Dziś niektórzy naukowcy się zastanawiają, czy ciekawość nie jest jednym z popędów, podobnym do seksualnego. Są nawet badania w tym kierunku na szczurach, choćby Scotta A. Barnetta i Phila E. Cowana z lat 70. Kiedy wpuszcza się je do nieznajomego środowiska, to zanim zajmą się jedzeniem, nawet jeśli mają je w polu widzenia, najpierw eksplorują pomieszczenie. Można to redukować ewolucyjnie do tego, że boją się nowej przestrzeni lub szukają drapieżników, ale można spojrzeć na to i tak, że kieruje nimi właśnie ciekawość. Tak jak ludźmi. Może zdrowy rozsądek jest ekskluzywny? Nie. Zajmuję się między innymi błędami poznawczymi, np. błędem konfirmacji, który sprawia, że akceptujemy tylko te wiadomości, które potwierdzają nasz punkt widzenia. Okazuje się, że osoby bardziej inteligentne także ulegają temu negatywnemu efektowi, bo potrafią lepiej racjonalizować i uzasadniać swoje poglądy, nawet gdy mogą być nieprawdziwe. Co byłoby, gdybyśmy potrafili oddzielić inteligencję od emocji? Taka istota byłaby czymś zupełnie innym, czymś, czego nie znamy. Myślę, że właśnie tym będzie sztuczna inteligencja. Czy marzenie o niej nie jest tym samym, co o bogach, którzy wyjaśniają niezrozumiałe? To ciekawe pytanie. W niektórych filozofiach są tezy o tym, że nauka jest jak religia czy gusła. Potrzebujemy jej do tłumaczenia sobie świata, do nadania sensu życiu. W pewnym sensie nauka dla niektórych osób może pełnić rolę boga. Wiara w jego sprawczość w pewnym sensie zdejmuje z człowieka odpowiedzialność za własne czyny, bo choć niby ma wolną wolę, i tak jest przecież jakaś siła wyższa, która decyduje. Mózg może stać się tym samym? Tu jest ukryty fałszywy dualizm, który w XX w. był mocno dyskutowany.