Artykuł pochodzi ze specjalnego wydania POLITYKI „Pomocnik Historyczny. Historia Arabów” z 2011 r.
*
Kurajszyci w Mekce.
Mahomet (Muhammad) urodził się prawdopodobnie w 570 r. w Mekce. Miała ona szczególne znaczenie na Półwyspie Arabskim. Leżała na lądowym szlaku handlowym łączącym południe Arabii i Indie z basenem Morza Śródziemnego. Ciągnęły tędy karawany wiozące złoto, mirrę i kadzidło. Mirra i kadzidło były pożądanymi wonnościami w Rzymie i Bizancjum, a złoto wywożono do Indii, wymieniając je na indyjskie przyprawy. Mekka była też centrum politeistycznego kultu Arabów; zdążały do niej pielgrzymki beduinów oddających cześć bóstwom w tamtejszej świątyni Al-Kaba.
Prawdopodobnie w początkach VI w. miastem zawładnęło przedsiębiorcze plemię Kurajszytów, które zajęło się zarówno handlem, jak i pielgrzymami. Taka działalność wymagała dobrej organizacji militarnej oraz umiejętności dyplomatycznych, handlowych i religijnych. By przeprowadzać karawany przez Półwysep Arabski, trzeba było stawić czoło plemionom od Omanu po Gazę, a więc wykazać swoją siłę i umiejętnie zawierać przymierza. Trzeba też było być przygotowanym do funkcji religijnych, kapłańskich, by chronić i obsługiwać miejsca kultu religijnego. Tymi obowiązkami podzieliły się poszczególne rody kurajszyckie: jedni byli kupcami, inni świetnymi wojownikami i dyplomatami, jeszcze inni obsługiwali pielgrzymki.
Haszymici.
Ród Mahometa, Haszymici, związany był z opieką nad pielgrzymami. Dziadek Mahometa Abd al-Muttalib i ojciec Abd Allah pracowali przy Al-Kabie. O tym, że byli związani z kultem religijnym, świadczyć mogą ich teoforyczne imiona: Abd Allah to sługa boga Allaha, a imię Mahometa – po arabsku Muhammad – znaczy wychwalany (w podtekście: przez Boga). Natomiast stryj Abu Talib (to imię nie jest teoforyczne) był bogatym kupcem, który prowadził karawany do Syrii i Jemenu.
Mahomet przy karawanach.
Początkowo życie Mahometa nie układało się szczęśliwie: ojciec umarł, nim on się urodził, matkę stracił w wieku sześciu lat. Jako sierota nie miał wielkich szans wybicia się w swojej społeczności, skazany był na usługiwanie innym. I tak zaczął swoją karierę – jako chłopiec pracujący przy obsłudze karawan stryja Abu Taliba.
Praca przy karawanach pozwoliła mu poznać ówczesny świat, przede wszystkim zastanowić się nad różnicami między życiem beduinów a życiem w wielkich kulturach miejskich. A otaczający Półwysep Arabski świat dzieliły między sobą dwa rywalizujące imperia: Bizancjum i Persja. Od początków VII w. ich armie prowadziły ze sobą walki, głównie na obszarach otaczających półwysep: w Mezopotamii, Syrii i na południu – w Jemenie.
Mieszkańcy półwyspu od zawsze byli dla obu imperiów wielkim zagrożeniem. Warunki życia na pustyniach i półpustyniach były surowe, nic dziwnego, że Arabowie beduini kierowali się ku żyznym i bogatym terenom Syrii, Mezopotamii i Jemenu. By się przed tą ekspansją zabezpieczyć, Persja i Bizancjum wykorzystały samych Arabów do ochrony swoich granic z półwyspem. Powstały dwa arabskie państewka buforowe: Lachmidzi i Ghassanidzi. Oba były utrzymywane przez imperia: Ghassanidzi służyli w armii bizantyjskiej, Lachmidzi byli opłacani przez Persów. Kiedy jednak wybuchły wojny persko-bizantyjskie, zabrakło środków na opłacanie ochrony granic imperium przed atakami beduińskimi. Stało się to dokładnie w czasie, na który przypada kariera Muhammada/Mahometa jako proroka nowej religii monoteistycznej: islamu.
Wizje i prześladowania.
Z czasem losy młodego poganiacza wielbłądów miały się zmienić. Był wprawdzie sierotą, ale wyrósł we wpływowym kosmopolitycznym plemieniu Kurajszytów. W wieku dwudziestu paru lat poślubił starszą od siebie bogatą wdowę po kupcu Chadidżę. Dla młodego i utalentowanego człowieka był to los wygrany na loterii. Skończyła się bieda i konieczność służenia innym. A Mahomet miał ambicje: postanowił zmieniać swój beduiński świat.
Początki kariery proroczej Mahometa opisują jego biografowie. Jako człowiek wolny i niezależny uwielbiał samotne wędrówki po otaczających Mekkę górach. Szczególnie upodobał sobie górę Hira, nazwaną później Górą Światła (Dżabal an-Nur, po persku Kuh-e Nur), na której często oddawał się rozmyślaniom. Pewnej nocy, gdy spał w grocie, usłyszał głos: „Recytuj w imię swojego Pana!”, i zobaczył anioła. Początkowo nie wiedział, o co chodzi. Przestraszony wrócił do domu, ale wizje zaczęły się powtarzać i Mahomet zrozumiał, że przemawia do niego Bóg przez anioła Dżibrila, a więc Gabriela. Ten sam Bóg i ten sam anioł, którego znał z opowieści żydów i chrześcijan. Uznał, że Bóg go wybrał na proroka i powierzył mu zadanie nawrócenia politeistycznych Kurajszytów, a potem wszystkich Arabów na wiarę w jednego Stwórcę.
Jego misja nie spotkała się z dobrym przyjęciem w środowisku mekkańskim, prosperującym m.in. na politeistycznej wierze. Uznano Mahometa za wichrzyciela i postanowiono się go pozbyć. Szczególnie wrogi mu był stryj Abu Lahab i Abu Sufjan, wojownik z potężnego kurajszyckiego rodu Umajjadów. Ale Mahometowi udało się zyskać zwolenników, najpierw we własnej rodzinie, a potem wśród wielu mekkańczyków, do których przemawiały hasła równości społecznej. Starszyźnie plemiennej udało się jednak zastraszyć sympatyków Mahometa i ten musiał ich wysłać w bezpieczne miejsce – do chrześcijańskiej Etiopii.
Z tego okresu pochodzą też spektakularne zdarzenia w karierze Mahometa. Pierwszym była ujęta w formę fantastycznej opowieści nocna podróż z Mekki do Jerozolimy na skrzydlatym wierzchowcu Al-Burak. Mahomet poznał najważniejszych proroków i rozmawiał z Bogiem, który mu przekazał boskie przykazania, a więc dogmaty wiary i rytuały obowiązujące muzułmanów. Drugim wydarzeniem był incydent związany z podszeptami Szatana, który próbował go odwieść od jedynobóstwa i nakłonił do głoszenia czci trzech przedmuzułmańskich bogiń: Manat, Al-Uzza i Allat. Incydent ten przeszedł do historii islamu jako sprawa szatańskich wersetów. Mahomet szybko miał się zorientować, że nie godzi się głosić wiary w bóstwa inne niż Allah, i wycofał się z tego objawienia.
Prześladowania wobec Mahometa, który uparcie trwał w Mekce, nasilały się. Wtedy też spadły na niego nieszczęścia. Najpierw w 619 r. umarła ukochana Chadidża, a wkrótce potem stryj Abu Talib. Mahomet był wierny Chadidży i do jej śmierci nie poślubił innej żony. Potem miał ich wiele; były to związki wyłącznie o charakterze politycznym. Wiążąc się ze swoimi przyjaciółmi, Abu Bakrem i Umarem, poślubił ich małoletnie córki: A’iszę i Hafsę. Chadidża pozostawiła mu jedyną córkę, która dożyła pełnoletniości – Fatimę. Zgodnie z plemienną tradycją Arabów została żoną Alego, stryjecznego brata Mahometa, syna Abu Taliba.
Wywędrowanie do Medyny. Nowa era.
Mahomet walczył o swoje dobre imię i zaczął szukać pomocy poza rodzinnym miastem. Nawiązał kontakt z mieszkańcami Jasribu, na północ od Mekki, gdzie dwa skłócone plemiona arabskie i trzy żydowskie nie mogły dojść do porozumienia. Zaoferowana przez Mahometa pomoc spotkała się z życzliwym przyjęciem i w 622 r. postanowił się tam przenieść. Najpierw wysłał swoich zwolenników, wyznawców islamu, a potem wyruszył w towarzystwie najbliższych, w tym przyjaciela Abu Bakra.
Po aramejsku Jasrib zwał się Medinta (żydowskie określenie ośrodka sądowniczego). We wczesnym okresie islamu, już po śmierci Mahometa, 622 r., a więc rok wywędrowania – hidżry – z Mekki do Medyny uznano za początek nowej ery, ery islamu. Jednocześnie uznano, że Jasrib będzie się nazywał Madinat an-Nabi, czyli miasto Proroka. Aramejskie słowo medinta zmieniło po arabsku znaczenie na miasto. Do dnia dzisiejszego madina znaczy po arabsku miasto.
Umma i konstytucja medyńska.
W Jasribie Mahomet stał się organizatorem i administratorem nowej społeczności obejmującej przybyłych z Mekki muzułmanów, Arabów z plemion Al-Aus i Al-Chazradż oraz trzech plemion żydowskich (zapewne chodziło o Arabów wyznających judaizm): An-Nadir, Kurajza i Kajnuka. Zorganizował ich we wspólnotę zwaną umma. Była to więc wspólnota muzułmanów, arabskich politeistów i żydów. Dopiero w późniejszym islamie termin umma oznaczać zaczął wspólnotę wszystkich muzułmanów.
Powstał wówczas dokument, znany jako konstytucja medyńska, w którym spisane zostały zasady funkcjonowania ummy Jasribu. Najistotniejszą regułą organizacyjną było respektowanie dotychczasowych praw plemiennych pod warunkiem uznania zwierzchności muzułmańskiego Boga i jego proroka, czyli Mahometa, oraz przystąpienia do walki z mekkańskimi Kurajszytami.
Trzy bitwy.
Mahomet stoczył trzy bitwy ze swoimi przeciwnikami w Mekce. Do pierwszej, w okolicach Badru koło Jasribu, doszło w 624 r. Wymienia ją Koran: jest to bitwa, w której armie muzułmańskie, wspomagane przez aniołów, odniosły zwycięstwo nad karawaną mekkańską, zdobywając cenne łupy. Druga bitwa, którą stoczono w 625 r. u podnóża góry Uhud w Jasribie, już nie była zwycięska: Prorok został w niej ranny, ale mekkańczycy się wycofali. W trzeciej, zwanej bitwą rowu (627 r.), muzułmanom udało się powstrzymać atak mekkańczyków dzięki wykopaniu rowu przed miastem; Jasrib został ocalony.
Bitwy te do dnia dzisiejszego wspominane są jako wielkie wydarzenia. Gdy w 1973 r. prezydent Egiptu rozpoczął kolejną wojnę z Izraelem, nazwał ją Operacją Badr. A z kolei Persowie wspominają rolę, jaką Salman al-Farisi odegrał w obronie Jasribu, on to bowiem wpadł na pomysł wykopania rowu broniącego miasta przed kurajszycką kawalerią.
Starcie z hipokrytami i żydami.
W tym samym czasie Prorok walczył z hipokrytami, Arabami z Jasribu, którzy twierdzili, że są muzułmanami, ale w rzeczywistości nie wierzyli w jedynego Boga. Potem z żydami, którzy nie chcieli walczyć z mekkańczykami. Arabów zmusił do posłuszeństwa, a część opornych żydów wygnał albo rozgromił i wziął do niewoli kobiety i dzieci.
Walka z żydami stała się powodem do zmiany ideologii islamu. Głównym ośrodkiem wiary muzułmańskiej przestała być Jerozolima, a została Mekka. Symbolicznym wyrazem tej zmiany stał się kierunek modlitwy (nie Jerozolima, ale Mekka); zamiast modlić się trzy razy dziennie, jak żydzi, muzułmanie modlą się odtąd pięć razy.
Triumf w Mekce.
Po zjednoczeniu mieszkańców Jasribu Mahomet przygotował się do ostatecznej rozprawy z Mekką. Poszło mu to stosunkowo łatwo: udał się tam pod pozorem pielgrzymki. Za pierwszym razem – w 628 r. – nie wpuszczono go do miasta, ale w 630 r. wkroczył już triumfalnie: zajął świątynię Al-Kabę i zniszczył przechowywane w niej posągi bóstw. W późniejszych tekstach muzułmańskich podkreśla się, że Prorok nie unicestwił jedynie obrazów Abrahama i Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus, co miało świadczyć o akceptacji przez islam tradycji żydowskich i chrześcijańskich. I rzeczywiście: zarówno Abraham, jak i Jezus zajmują prominentne miejsce wśród proroków islamu.
W czasie wyprawy do Mekki doszło do ważnego wydarzenia, które w późniejszym czasie posłuży szyitom za dowód przekazania władzy przez Mahometa swojemu bratu stryjecznemu Alemu. Nad stawem Chumm, leżącym w pobliżu Mekki, Prorok miał mu powiedzieć: „Będziesz panem wszystkich tych, których ja jestem panem”.
Przymierze beduińskie.
Zajęcie Mekki było wielkim wydarzeniem w konsolidacji ummy: mekkańczycy przyjęli islam. Kolejnym celem działalności Mahometa stały się arabskie plemiona Półwyspu Arabskiego. W ciągu ostatnich dwóch lat jego życia uznali oni zwierzchność Proroka i islamu. 630/631 r. wszedł do historii islamu jako rok posłannictw. Mahomet zawierał wówczas przymierza z plemionami beduińskimi. W ten sposób cały półwysep przyjął nową wiarę.
Ze strategicznego punktu widzenia było to wydarzenie bezprecedensowe. Plemiona Półwyspu Arabskiego – dotychczas rozproszone i słabe – stały się dzięki islamowi potężną zjednoczoną siłą. O ile wcześniej pojedyncze plemiona nie były w stanie stawić czoła obu imperiom, bizantyjskiemu i perskiemu, o tyle teraz ekspansja stawała się możliwa. Mahomet zapewne zdawał sobie z tego sprawę i dlatego podjął pierwsze wspólne arabskie wyprawy na granice persko-bizantyjskie, dając Arabom przedsmak zwycięstw i zdobyczy wojennych. Zdobyczy, których podział zapewniały boskie objawienia w Koranie: cztery piąte dla wojowników, jedna piąta dla kalifa, dwudziestoprocentowy podatek liniowy od wszystkich.
W 632 r. Mahomet wyruszył z Medyny w swoją ostatnią podróż. Zmierzał do Mekki, gdzie odprawił pielgrzymkę – hadżdż – która stała się jego testamentem. Po powrocie do Medyny umarł 8 czerwca 632 r.
Czas próby.
Dla muzułmanów nastał czas próby. Opcji było wiele. Najłatwiej było powrócić do starych układów plemiennych. Coś takiego rzeczywiście groziło ummie. Ale zwyciężyła idea, by kontynuować misję Mahometa. Wybrano więc jego następcę – kalifa, którym został Abu Bakr, najbliższy przyjaciel i teść Proroka.
Okazało się, że idea proroka Mahometa (islam doskonałą alternatywą dla plemiennych podziałów) była na tyle silna, a sukcesy pierwszych wypraw zbrojnych na tyle obiecujące, iż kontynuowano jego misję. Kolejny kalif – Umar – również przyjaciel i teść Mahometa wykorzystał dwóch zdolnych wojskowych, Amra Ibn Al-Wakkasa i Chalida Ibn Al-Walida, by wyruszyć przeciwko Persji i Bizancjum. W 637 r. pod Al-Kadisijją nad Eufratem pokonana została armia perska, a w 638 r. wojska arabskie wkroczyły do Jerozolimy.
Spełniło się marzenie koczowników półwyspu, od lat próbujących małymi grupkami wyjść poza przeklęte pustynie. Świat stanął otworem przed wojskami plemion arabskich, zjednoczonych przez Mahometa i islam. Powstał kalifat, w którym jedynym teokratycznym władcą był kalif – następca Proroka, kontynuator jego myśli religijnej i politycznej.