Pomocnik Historyczny

Poddani Bogu

Dzisiaj islam wyznaje półtora miliarda ludzi, nie tylko Arabów. Zawdzięcza to swojej prostocie, ale też różnorodności i dostosowywaniu się do odmiennych kultur.

Monoteistyczna trójca.

Islam jest kontynuacją bliskowschodnich monoteizmów: judaizmu i chrześcijaństwa. Tak jak chrześcijaństwo odwołuje się do judaizmu, islam odwołuje się i do judaizmu, i do chrześcijaństwa. Wspólna im jest wiara w jednego Boga, w anioły i Szatana, w objawienie boskie i proroków, wreszcie w Sąd Ostateczny, raj i piekło. We wszystkich trzech odprawia się modlitwy, obowiązuje post, ważną rolę odgrywa pielgrzymowanie do świętych miejsc, specjalne znaczenie nadaje się rytuałowi inicjacji.

Są różnice, czasem drobne, ale w nich tkwi specyfika każdej z tych religii. Muzułmanie poszczą przez cały miesiąc, modlą się pięć razy dziennie, pielgrzymują do Mekki. Ale Jerozolima jest dla nich równie ważna jak dla chrześcijan i żydów, prorokiem jest nie tylko Mahomet, ale również Abraham, Mojżesz, Noe, Jezus.

Twórcą islamu jest prorok Mahomet (570–632 r.) pochodzący z Mekki (art. s. 12). Nowa religia nazwała się islam, co oznacza podporządkowanie się, poddanie się jednemu Bogu. Człowiek wyznający tę religię to muslim, poddający się Bogu. Od wyrazu muslim pochodzi polskie określenie wyznawcy islamu: muzułmanin (przez francuskie mussulman).

Kalifat i scheda po nim.

Dziedzictwem po proroku Mahomecie był kalifat. Termin kalif, po arabsku chalifa, oznacza następcę, oczywiście Proroka. Wprawdzie kalifowie nie byli potomkami Mahometa, ale należeli do elitarnego plemienia Kurajszytów, z którego Prorok się wywodził. Kolejni kalifowie stworzyli imperium, a więc kalifat. Wzorce do organizowania państwa czerpano nie z tradycji plemiennych, lecz perskich i bizantyjskich. Kalif stał się administratorem dysponującym rozbudowanym aparatem władzy, ale jednocześnie najwyższym zwierzchnikiem religijnym; powiadało się, że jest przywódcą wszystkich wiernych muzułmanów (amir al-muminin).

Kalifat przetrwał do 1258 r., kiedy Mongołowie zdobyli Bagdad i obalili ostatniego kalifa. Odtąd świat islamu organizował się według nowych zasad, powstały państwa, na których czele stali władcy świeccy wywodzący się z różnych grup etnicznych: Turków, Persów, Indusów, Malajów. Cechą wspólną było to, że zwierzchnią rolę odgrywał w nich islam.

Najważniejsze były trzy wielkie imperia: osmańskie z centrum w Anatolii – Konstantynopolu, od 1453 r. zwanym Istanbulem – Stambułem (zniekształcone Konstantinboli); szyickie perskich Safawidów powstałe w 1501 r.; indyjskie Wielkich Mogołów założone w 1526 r.

XX w. przyniósł dominację europejską, a potem jej upadek i powstanie kilkudziesięciu państw muzułmańskich na kształt i podobieństwo państw europejskich. Ich wspólną cechą jest pozycja islamu, zwykle pojmowanego po europejsku: jako dominującej religii. W nielicznych tylko islam stanowi integralną część struktury państwowej: w Arabii Saudyjskiej, Iranie i Sudanie. Gdzie indziej trwa walka o to, czy państwo ma rzeczywiście być oparte na podstawach islamu, czy też być kształtowane na wzór zachodnich demokracji. O ile od lat 70. XX w. wydawało się, że zwycięży nurt fundamentalistyczny, o tyle po 2010 r. tendencja prozachodnia, demokratyczna i w miarę sekularna ma szanse na utrzymanie się.

Źródła wiary. Koran, sunna, hadisy.

Podstawowym źródłem islamu jest Koran (art. s. 19), święta księga objawiona Mahometowi przez Boga za pośrednictwem anioła Dżibrila. Zawarte w nim zasady uchodzą za niepodważalne, choć interpretowalne. Oznacza to, że za pomocą egzegezy stosuje się reinterpretację przepisów koranicznych. I tak np. karanie cudzołożników chłostą zastąpiono karą śmierci przez kamienowanie, tłumacząc przepis koraniczny dobrocią Boga.

Zasady koraniczne szybko okazały się niewystarczające do organizowania państwa islamu. Dlatego też postanowiono uzupełnić tekst księgi wiedzą o życiu i działalności Proroka. W ten sposób powstała tradycja zwana sunną. Na sunnę składają się hadisy, opowieści z życia Mahometa skrzętnie zebrane i posegregowane w IX w. Powstało wówczas sześć zbiorów tradycji, w tym dwa najsłynniejsze: Al-Buchariego i Muslima. Do dziś sunna stanowi najbardziej autorytatywne po Koranie źródło wiedzy o zasadach islamu.

Podziały w islamie – polityczne.

Ich podstawą były spory o to, kto ma być zwierzchnikiem gminy muzułmańskiej. Powstały dwie partie: zwolenników władzy takiej, jaka się w praktyce ukształtowała, i idealistów uważających, że władzę powinni sprawować potomkowie Proroka. Oportuniści w islamie nazywają się sunnitami, a idealiści – szyitami. Nazwa sunnici pochodzi od ahl as-sunna wa-al-dżama’a, co oznacza: zwolennicy tradycji i poglądów większościowych, natomiast szyici od terminu szi’at Ali, partia Alego. Przypomnijmy: Ali (zm. 661 r.) był bratem stryjecznym i zięciem proroka Mahometa, mężem jego jedynej córki Fatimy, ojcem Al-Hasana i Al-Husajna. Szyici uważali, że władza powinna się należeć kolejnym potomkom Proroka, a nie kalifom wybieranym przez ummę, jak uważali sunnici.

Szyici przez 200 lat dzielili los wszystkich polityków, którym nie udało się zdobyć władzy: cierpieli i domagali się swoich praw. Prawdziwe nieszczęście dotknęło ich w 874 r., kiedy bezpotomnie umarł jedenasty potomek Mahometa. Wtedy powstała idea, że jednak był jeszcze dwunasty, ale odszedł z tego świata i czeka na dogodny moment, by powrócić. I w końcu się pojawi, by przynieść wszystkim swoim cierpiącym zwolennikom szczęście, radość i – co najważniejsze – sprawiedliwość. Po dzień dzisiejszy szyici w Iraku, Iranie, Libanie, Indiach i Pakistanie czekają na nadejście zbawiciela-mahdiego, a więc prowadzonego przez Boga potomka Mahometa. A tymczasem cierpią, wspominając nieszczęsny los swoich imamów, którzy byli prześladowani, a tacy jak Al-Husajn ginęli śmiercią męczeńską, upamiętnianą w dorocznych uroczystościach paschalnych zwanych tazije: ubolewanie.

Z polityki wyrosły różnice teologiczne i dziś obydwa ugrupowania żyją we wrogości. Szyici są mniejszością, stanowią ok. 10 proc. wszystkich muzułmanów. Z szyizmu wyrosło wiele bardzo zróżnicowanych ugrupowań. Główny nurt nazywa się imamickim, są też zajdyci, isma’ilici, alawici, druzowie.

Podziały prawne.

Prawo w islamie ma charakter wszechobejmujący, tzn. reguluje nie tylko kwestie życia społecznego (np. karanie występków, regulowanie stosunków własnościowych, zawieranie kontraktów, w tym małżeństw), ale także kwestie czysto religijne: sposób odmawiania modlitwy, poszczenia, wybierania się na pielgrzymkę, przyjmowania wiary muzułmańskiej oraz reguły postępowania wiernego muzułmanina. Prawo nazywa się szari’at, co oznacza drogę do wodopoju. Tym wodopojem jest prawdziwe życie po śmierci w świecie pozazmysłowym: w raju lub piekle. Od tego, w jaki sposób muzułmanin przemierza tę ścieżkę, zależy jego przyszłość.

Stąd w prawie naczelną wartością jest strona religijna, jej podlegają kwestie, które gdzie indziej uznaje się za świeckie. Są jednak różne podejścia do stosowania tak rozumianego prawa. Szkoły prawa dzielą muzułmanów: sunnici mają cztery różne systemy prawne, szyici swój własny, kilka pomniejszych ugrupowań również kieruje się odrębnymi zasadami. Wybór szkoły prawa w ramach sunnizmu jest dowolny, ale w praktyce decyduje o tym miejsce urodzenia. Zmiana takiej szkoły nie jest niczym niezwykłym ani haniebnym jak zmiana religii.

Prawo uznaje się za pochodzące od Boga, ale prócz zasad przejętych z Koranu i Tradycji, znalazły się w nim przepisy wywodzące się z prawa plemiennego.

A więc w szari’acie obowiązują twarde przepisy w formie nieprzekraczalnych granic, jakie Bóg wyznaczył ludziom; to cudzołóstwo, niesłuszne oskarżanie o cudzołóstwo, kradzież, rozbój i picie wina. Są też kary wymierzane w trybie administracyjnym za drobniejsze występki, są wreszcie kary przejęte z prawa plemiennego oparte na zasadzie wendety i okupu krwi. Pozostałością tradycji plemiennych jest również inne traktowanie mężczyzny i kobiety. Mężczyzna ma obowiązek utrzymywania żony lub żon i całej rodziny, zadaniem kobiety jest dbanie o ognisko domowe. Stąd nierówność w spadku: mężczyźni otrzymują więcej. Kobieta, by się rozwieść, musi iść do sądu, mężczyźnie wystarczy oddalić kobietę. Mężczyzna może mieć cztery żony, może przy tym poślubić chrześcijankę albo żydówkę, kobieta tylko jednego męża i to wyłącznie muzułmanina.

W islamie obowiązują zakazy żywieniowe: picia wina i spożywania wieprzowiny. Zakazane było przedstawianie postaci ludzkich i zwierzęcych w sztuce, niedozwolona jest lichwa oraz gry hazardowe.

Podziały teologiczne.

Na wyższym teoretycznym poziomie są różnice teologiczne. Dotyczą pojmowania Boga oraz relacji między człowiekiem a Bogiem, a co za tym idzie określania, czy i kiedy jesteśmy grzesznikami. Jedna z najważniejszych kwestii teologicznych w islamie dotyczy określenia tego, czy człowiek ma wolną wolę, czy też jest predeterminowany przez Boga. Europejczykom muzułmanie kojarzą się z deterministami, ludźmi, którzy wierzą w boskie przeznaczenie – kadar, kismet. W islamie ukształtowały się jednak różne nurty; deterministyczny, zwany dżabryzmem (od dżabr – przymus), odmawia człowiekowi jakiejkolwiek wolnej woli. Według dżabrytów Bóg decyduje o wszystkim. Ale znacznie więcej było nurtów opowiadających się za wolną wolą człowieka, choć w ograniczonym zakresie. Główny dziś nurt w teologii islamu, wywodzący się z aszaryzmu (od nazwiska twórcy, Al-Aszariego), uznaje, że twórcą wszystkich uczynków, zarówno dobrych, jak i złych, jest Bóg, ale człowiek ma prawo z tych uczynków wybierać te, które uznaje za właściwe. I za ten wybór czeka na niego nagroda lub kara na tamtym świecie.

Zadaniem teologii jest określenie, kim jest grzesznik, a także stwierdzenie, czy i kiedy można uznawać kogoś za niewiernego. Ekstremiści uważali, że grzesznik zasługuje na natychmiastową śmierć, i zabijali wszystkich tych, których uznawali za grzesznych. Natomiast najbardziej łagodne ugrupowania twierdziły, że człowiek nie może oceniać innych, bo takiej oceny dokona dopiero Bóg na Sądzie Ostatecznym; głupio byłoby, gdybyśmy kogoś oskarżali o grzechy i karali, a tymczasem Bóg uznałby takiego człowieka za godnego pójścia do raju.

Islam doktrynalny a mistycyzm.

Skomplikowane teorie doktrynalne teologów nie wszystkim przypadały do gustu. Stąd pojawiły się różne formy islamu odżegnujące się od koncepcji niepoznawalnego i surowego, choć miłosiernego i sprawiedliwego Boga. Takim islamem pragnącym tu i teraz, za życia dostąpić poznania Boga był mistycyzm zwany sufizmem. Termin ten pochodzi od wyrazu suf – wełna – i związany jest z tradycją ascetów, którzy ubierali się w wełniane włosiennice. U podstaw bowiem doktryny mistycznej leżał ruch ascetyczny, który w ciągu wieków rozwinął się w skomplikowane teorie mistyczne i gnostyckie.

Mistycy przyciągali tłumy, dając im przeżycia, jakich nie było w islamie doktrynalnym: postaci świętych mężów, rytuały łączące śpiew z tańcem, oddawanie czci Bogu w bezpośrednim kontakcie. Z czasem powstały szkoły zwane tarikami, drogami, w których adepci poznawali tajniki wiedzy mistycznej, a potem sami zostawali derwiszami i fakirami.

Szkoły mistyczne odgrywają istotną rolę polityczną. Wprowadzenie szyizmu do Iranu było dziełem bractwa safawidów, osmańska armia opierała się na organizacji mistyków bektaszyckich, królestwo Libii powstało dzięki sanusytom, a główny antyrosyjski ruch polityczny na Kaukazie to dzieło bractwa nakszbandijja.

Dogmaty wiary.

Dogmatyka muzułmańska nawiązuje wprost do monoteizmów bliskowschodnich. Składa się na nią pięć artykułów wiary: wiara w jednego Boga, zwana tauhid (jedynobóstwo, od liczebnika wahid – jeden); w święte księgi objawione ludzkości przez jedynego Boga; w proroków; w anioły i Szatana; w Sąd Ostateczny, raj i piekło.

Te same dogmaty znajdujemy w judaizmie i chrześcijaństwie. I w każdej z tych religii rozumiane są inaczej. W islamie Bóg pojmowany jest nie tylko ściśle monoteistycznie, ale także w pełni abstrakcyjnie. Teologowie muzułmańscy potępiają wszelkie formy antropomorfizmu, upodobniania człowieka do Boga („Bóg stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo” powiada Biblia). Stąd prosta droga do ikonoklazmu, zakazu prezentowania postaci ludzkich w sztuce. Odrzuca się chrześcijańską ideę Trójcy, ale akceptuje Chrystusa, który pojmowany jest jako prorok wypełniający boską misję. Muzułmanie uznają poprzednie święte księgi monoteistyczne, a więc Stary i Nowy Testament, ale wierzą przede wszystkim w słowa swojej świętej księgi Koranu. Gdy Biblia jest sprzeczna z Koranem – twierdzą, że jest to wynik zniekształcenia słów boskich przez ludzi w Biblii.

Proroctwo jest integralną częścią monoteizmu. Ten dogmat oznacza, że Bóg od początku świata obdarzał misją głoszenia prawd wybranych ludzi i był zmuszony to czynić w każdej epoce, bo kolejne pokolenia zapominały znaczenia pierwotnej misji lub ją zniekształcały. Abraham, Chrystus i Mahomet to kolejni prorocy. Początkowo w islamie nie zakładano, że Mahomet jest ostatnim z proroków, ale jedynie arabskim prorokiem narodowym (nabi ummi). Kiedy jednak uznano, że jest prorokiem dla całej ludzkości, zaczęto twierdzić, iż jest ostatnim z proroków wysłanym przez Boga. Powoływano się przy tym na stwierdzenie w Koranie, że Mahomet jest „pieczęcią proroków”.

Islam przyjmuje istnienie czterech najwyższych rangą aniołów, a więc archaniołów: Dżibrila, który jest utożsamiany z Gabrielem, ale i Duchem Świętym, Israfila – Rafaela, Azraila – Azraela i Mika’ila – Michała. Jest też potępiony anioł zwany Szajtan, czyli Szatan, zwany również Iblisem – diabłem.

Eschatologia islamu jest rozwinięciem wizji judaistycznych i chrześcijańskich: w nieokreślonej przyszłości nastąpi katastrofalny koniec świata, a po nim zmartwychwstanie. Zmartwychwstała ludzkość zgromadzi się przed tronem Boga i rozpocznie się Sąd Ostateczny. Bóg jednych będzie nagradzał wiecznym życiem w raju, innych karał męczarniami w piekle. W obu wypadkach wizje są niezwykle zmysłowe. Raj dostarczy muzułmanom przyjemności, których nie zaznawali za życia: wiecznych dziewic i wina, którego prawo muzułmańskie zakazuje. A w piekle będzie palący żar, pokarmem rozpalone do białości kamienie, napojem wrzątek i roztopiony mosiądz.

Rytuały.

Prawo zawiera szczegółowe przepisy dotyczące pięciu rytuałów: przyjęcia wiary, modlitwy, postu, jałmużny i pielgrzymki. We wszystkich szczególny nacisk kładzie się na intencję. Bez intencji rytuał jest nieważny.

Przyjęcie islamu oznacza wypowiedzenie świadectwa wiary, szahady, czyli formułki „Nie ma innego bóstwa prócz Boga, a Mahomet jest Jego wysłannikiem”. Niemowlęciu muzułmanie szepczą tę formułkę do ucha, człowiek dorosły świadomie ją wypowiada.

Modlitwę odprawia się pięć razy dziennie: o świcie, w południe, wieczorem, o zachodzie słońca i nocą. Pory wyznacza zatem słońce, przez co są one codziennie inne. Dlatego tradycyjnie czas na modlitwę ogłasza muezin recytujący śpiewne wezwanie zwane azanem. Zwykle w tym celu wchodzi na minaret przy meczecie.

Przystępując do modlitwy, muzułmanin musi być w stanie rytualnej czystości. Jeśli nie jest, musi dokonać ablucji. Na modlitwę składa się kilka tekstów, z których najważniejsza jest sura Al-Fatiha Koranu (art. s. 19) składająca się z siedmiu wersetów. Modlitwie towarzyszą zrytualizowane postawy modlącego się: stanie ze wzniesionymi rękami, klękanie, bicie pokłonów, symbolizujące poddanie i oddanie Bogu. Zawsze twarzą w kierunku Mekki z Al-Kabą.

Szczególne znaczenie ma południowa modlitwa w piątek: wtedy wszyscy wierni powinni się zgromadzić w jednym miejscu, zwykle w meczecie, i wspólnie pod kierunkiem prowadzącego, imama, odmówić modlitwę i wysłuchać kazania zwanego chutbą. Meczet jest zorientowany na Mekkę: modlący się stoją twarzą do ściany, w której znajduje się zdobny mihrab – nisza modlitewna. Meczet nie jest domem Boga, a więc miejscem świętym, choć obowiązuje w nim rytualna czystość, stąd obowiązek wchodzenia bez obuwia. Na co dzień służy całkiem świeckim celom: nauce, spotkaniom, dyskusjom, niekoniecznie religijnym.

Post w islamie trwa cały dziewiąty miesiąc kalendarza muzułmańskiego ramadan. W ramadanie od wschodu do zachodu słońca obowiązuje całkowity zakaz jedzenia i picia oraz uprawiania stosunków seksualnych. Ponieważ kalendarz muzułmański jest księżycowy, post jest ruchomy; raz więc muzułmanie poszczą w krótkie dni zimowe, kiedy indziej w długie dni letnie.

Jałmużna, zakat, związana jest z moralnym obowiązkiem dobroczynności. Każdy muzułmanin posiadający określony prawem minimalny majątek zobowiązany jest płacić na rzecz sierot, ludzi biednych, pokrzywdzonych (niegdyś na wyzwalanie niewolników) i na szerzenie islamu jedną czterdziestą posiadanych dóbr, również określonych prawem. W zasadzie zakat oblicza się od zgromadzonych pieniędzy i kosztowności. Wynika to z negatywnego stosunku islamu do gromadzenia pieniędzy, co znajduje m.in. również wyraz w zakazie lichwy. Jałmużnę można bezpośrednio dawać ludziom biednym lub przekazywać na rzecz organizacji dobroczynnych. Czasami jałmużnę pobiera państwo.

Piąty rytuał to pielgrzymka do Mekki: hadżdż, którą powinien odbyć każdy dorosły muzułmanin, jeśli tylko go na nią stać i jest w stanie fizycznie podołać trudom podróży (art. s. 20).

Wprawdzie prawo w szczegółach reguluje zasady odprawiania rytuałów, w praktyce są one indywidualną sprawą każdego wiernego. Na państwo spadły obowiązki zbiorowe, z których najważniejszym w klasycznym islamie był dżihad, czyli działania na rzecz szerzenia islamu. Pojęcie to często jest zawężane, zwykle poza światem muzułmańskim, do obowiązkowej walki zbrojnej. Ale klasyczna doktryna islamu znacznie szerzej rozumie ten termin: od obowiązku prozelityzmu po propagandę religijną, a nawet walkę z własnymi namiętnościami.

Oddziaływanie islamu.

Islam jest religią, ale też rozbudowanym systemem społeczno-politycznym. Z czasem, gdy nastąpiło rozdzielenie władzy świeckiej od religijnej, polityczne oddziaływanie islamu osłabło. Ponieważ jednak w islamie sunnickim brak jest Kościoła i związanego z nim duchowieństwa, to państwo w dużej mierze zajmowało się sprawami religii, a przede wszystkim stosowaniem szariatu. Rozluźnienie więzów między państwem a religią nastąpiło w okresie europeizacji świata islamu w XIX i XX w. Odpowiedzią były ruchy fundamentalistyczne, przede wszystkim Stowarzyszenie Braci Muzułmanów, które nawoływały do repolityzacji islamu albo islamizacji polityki. Na przełomie 2010 i 2011 r. okazało się jednak, że są to tendencje niemające szerokiego poparcia społecznego (art. s. 127).

Inaczej rozwijał się szyizm, w którym przedstawiciele nieobecnego imama stanowili grupę przypominającą duchowieństwo: byli to ludzie, którzy odpowiadali za religijne nastawienie polityki państwa, przede wszystkim Iranu, choć nigdy nie sprawowali tam władzy. Dopiero rewolucja muzułmańska 1978–79 wyniosła ich do władzy w tym państwie. Nastąpiła islamizacja polityki.

Pomocnik Historyczny „Historia Arabów” (100002) z dnia 07.02.2014; Temat z okładki; s. 15
Reklama
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną