Chłonni zdobywcy.
W okresie przedmuzułmańskim Arabowie na Półwyspie Arabskim nie mieli tradycji naukowych i tę sytuację zmieniło dopiero nadejście islamu. Kiedy kalifat rozprzestrzenił się na coraz rozleglejszych terenach, Arabowie zyskali dostęp do dorobku naukowego starszych cywilizacji: greckiej, indyjskiej, perskiej. Wykazali bardzo dużą chłonność przyswajając sobie ten dorobek, o ile nie był sprzeczny z zasadami islamu. Niewątpliwie duże znaczenie miały święte muzułmańskie teksty: Koran i hadisy, w których znalazły się liczne fragmenty podnoszące wartość i znaczenie wiedzy oraz nakazujące szacunek do niej.
Spuścizna starszych kultur trafiła do cywilizacji muzułmańskiej różnymi drogami, lecz najważniejszą z nich były tłumaczenia, przede wszystkim z języka greckiego. W okresie podboju na włączonych do kalifatu terenach działały jeszcze greckie akademie, później, jak chce tradycja, władcy muzułmańscy kazali sprowadzać z Bizancjum rękopisy greckich traktatów naukowych. Muzułmanie nie poznali greckiej literatury, historii i religijności, poza tymi dziedzinami tłumaczyli praktycznie wszystkie inne. Początkowo tłumaczeń dokonywano drogą pośrednią; najpierw z greki na aramejski, dopiero potem na arabski. Nad przekładami pracowały całe grupy tłumaczy, a pierwsze ich dokonania są często niedoskonałe, gdyż w języku arabskim trzeba było stworzyć leksykę odpowiadającą rozwiniętej greckiej terminologii naukowej. Najbardziej znanym ośrodkiem tłumaczeniowym był bagdadzki Bajt al-hikma, czyli Dom Mądrości, założony i sponsorowany przez kalifa Al-Mamuna (zm. 833 r.).
Oprócz ruchu przekładowego nauka trafiała też do cywilizacji muzułmańskiej innymi, chociaż trudniejszymi do zidentyfikowania drogami: przez bezpośrednie kontakty, obserwacje, tłumaczenia dokonywane ustnie itp. Z czasem w przyswajaniu dorobku naukowego wyodrębnił się pewien schemat, który powtórzył się również przy przyswajaniu nauki muzułmańskiej kulturze łacińskiej: muzułmanie zaczynali pisać komentarze do przekładanych dzieł, a potem na ich podstawie tworzyli własne, samodzielne prace naukowe.
Na dworach kalifów toczyły się burzliwe dyskusje intelektualne, w których brali udział przedstawiciele różnych nurtów i odłamów islamu. W owym okresie islam okazał się zadziwiająco chłonny i otwarty na wpływy zewnętrzne. Twórcami tej kultury byli nie tylko Arabowie, ale ogólnie muzułmanie, przedstawiciele podbitych narodów, którzy nawrócili się na islam. Najważniejszym językiem nauki na lata pozostał arabski, chociaż z czasem coraz większe znaczenie zyskiwał też perski.
Filozofia.
Uznaje się, że do pierwszych przełożonych traktatów należały „Topiki” Arystotelesa, kalif bowiem pragnął wykorzystać zawartą w nich argumentację logiczną do sporów, które sam toczył w dyskusjach z przedstawicielami muzułmańskich odłamów religijnych. Filozofia muzułmańska inspirująca się grecką, zwana falsafą, chociaż często odrzucana przez przedstawicieli ortodoksyjnego islamu, rozkwitła w kulturze muzułmańskiej. Jej znaczenie jest niebagatelne, gdyż pomogła zachować część dziedzictwa greckiego dla Europy. Muzułmanie przełożyli dorobek Platona, Arystotelesa oraz neoplatońskie komentarze, przystosowując zawarte tam rozważania do własnych kwestii teologicznych i pytań, na które pragnęli znaleźć odpowiedź. Interesowali się praktycznie wszystkimi dziedzinami filozofii z wyjątkiem estetyki, którą uprawiali jedynie praktycznie, nie poświęcając jej traktatów teoretycznych.
Najwybitniejsi przedstawiciele muzułmańskiej falsafy, tacy jak Al-Kindi (zm. między 866 a 873 r.), Al-Farabi (zm. 950 r.) lub Ibn Sina (łaciński Awicenna, zm. 1037 r., art. poniżej), stworzyli rozwinięte systemy filozoficzne, w których świat niebieski ujmowali w kategoriach neoplatońskich: z Bogiem uznawanym za pierwszą przyczynę, z której emanują kolejne byty świata niebieskiego, oraz ze światem ziemskim, ujmowanym w kategoriach arystotelesowskich. Al-Farabi i Ibn Sina przedstawili ujęcia, w których w świecie niebieskim z Boga emanuje dziesięć kolejnych doskonałych inteligencji, co, jak się wydaje, nie było spotykane nigdzie indziej.
Największy wpływ na filozofię zachodnią wywarły prace filozofa z muzułmańskiej Hiszpanii Ibn Ruszda, czyli łacińskiego Awerroesa (zm. 1198 r., art. poniżej). Był on arystotelikiem i zdecydowanie krytykował swoich poprzedników o inklinacjach neoplatońskich. Jego prace zostały przełożone na łacinę i w średniowiecznej Europie przyczyniły się do powstania nurtu zwanego awerroizmem łacińskim, chociaż miał on więcej wspólnego z interpretacją łacińskich przekładów dzieł Ibn Ruszda niż z arabską twórczością filozofia. Ibn Ruszd zasłynął refleksjami nad wzajemną relacją prawdy objawionej i wiedzy, przyznając, w przeciwieństwie do Al-Ghazalego (zm. 1111 r.), prymat filozofii nad teologią. Uważał, że prawdę objawioną interpretuje się na trzech poziomach, zależnie od wykształcenia i przygotowania odbiorcy, a najważniejszą grupą są właśnie filozofowie. Filozofia muzułmańska zainspirowała też zachodnią Europę poprzez polemiki, a także pomogła zachować greckie traktaty, których oryginały zaginęły.
Medycyna.
Medycyna jest uznawana za jedno z najważniejszych osiągnięć cywilizacji muzułmańskiej. Odziedziczono ją głównie po świecie hellenistycznym, ale muzułmanie włączyli też do swojego dorobku praktyki medyczne z podbijanych przez siebie terenów, zatem ich medycyna to przemieszane praktyki lekarskie greckie, syryjskie, indyjskie i perskie. Rozwijała się w kalifacie bez barier religijnych, osoby zamożne chętnie fundowały i finansowały działalność szpitali i różnego typu placówek medycznych, gdyż ten akt traktowano jako szlachetny wyraz pobożności. Do największych muzułmańskich medyków należeli Abu Bakr ar-Razi (łaciński Razes, zm. 925 r.), autor dwóch wielkich encyklopedii medycznych; Al-Madżusi (łaciński Haly Abbas, zm. 982 r.?), autor dzieła medycznego znanego w łacińskim przekładzie jako „Pantegni”, oraz wspomniany już Ibn Sina, autor „Kitab al-kanun fi at-tibb” (Kanon medycyny). To ostatnie dzieło wywarło szczególnie duży wpływ na medycynę łacińską, jeszcze w XIX w. części Kanonu służyły jako podręcznik na studiach medycznych we Włoszech. Autor omówił w nim w kolejnych rozdziałach ogólne zasady medycyny, leki niezłożone, leki złożone itp. Autorem podręcznika medycyny był też Ibn Ruszd, jego „Kitab al-kullijjat” (Księga ogólnych zasad) cieszyła się w Europie popularnością pod łacińskim tytułem „Colliget”.
Muzułmanie pisali wiele dzieł medycznych z zakresu okulistyki, gdyż choroby oczu były sporym problemem w słonecznym klimacie. Zajmowali się również farmakologią, a ich dokonania w tej dziedzinie przewyższyły dokonania poprzedników, gdyż na rozległym terenie kalifatu mieli dostęp do wielu roślin o właściwościach leczniczych. Ibn al-Bajtar (zm. 1248 r.) opisał w swoim traktacie tysiąc czterysta roślin leczniczych. W mniejszym stopniu zajmowała muzułmanów anatomia, gdyż z powodów religijnych rzadko praktykowano sekcje zwłok. Jednak w pracy medyka Ibn an-Nafisa (zm. 1288 r.) znalazł się pierwszy znany na świecie dokładny opis małego obiegu płucnego, zaś Abd al-Latif al-Baghdadi (zm. 1231 r.) skorygował opisy Galena dotyczące kości krzyżowej i kości żuchwy.
Medycynę muzułmańską jako pierwszy wprowadził do Europy Konstantyn Afrykańczyk (żył w XI w.), pochodzący najprawdopodobniej z Tunezji, a związany ze szkołą medyczną w Salerno. Przełożył z arabskiego na łacinę najistotniejsze arabskie dzieła medyczne znane w jego czasach, jednak starał się sprawić wrażenie, że są to prace greckie i pomijał nazwiska ich arabskich autorów. Te oraz późniejsze tłumaczenia z Salerno, Chartres, Toledo i innych ośrodków zainspirowały takich autorów, jak Wilhelm z Conches, Piotr Hiszpan, Robert Grosseteste, Arnold z Villanova i innych. Również w tym przypadku z czasem uczeni europejscy zaczęli wytykać muzułmanom błędy w rozumowaniu i tworzyć samodzielne prace.
Astronomia.
Astronomia, ciesząca się w kalifacie wielką popularnością, wywarła niebagatelny, chociaż nie do końca dobrze zbadany wpływ na naukę europejską. Również tu ważna okazała się inspiracja grecka, jednak znaczący wpływ miały też dokonania astronomii indyjskiej. W pierwszym okresie (IX–X w.) muzułmanie przełożyli prace astronomiczne i na ich podstawie, opierając się na schematach geometrycznych Ptolemeusza, zaczęli tworzyć własne. W tym czasie obserwacje często prowadzono zbiorowo, a sponsorami obserwatoriów astronomicznych było państwo. Ważnym elementem prac teoretycznych powstających w tym okresie jest duże zainteresowanie trygonometrią sferyczną. W tym czasie działał m.in. wielki i wszechstronny uczony Al-Biruni (zm. po 1050 r.), należący do zwolenników matematyzacji astronomii, który uporządkował przedstawianie problemów astronomicznych. W tym samym okresie powstawały też tablice astronomiczne dla konkretnych miast.
Najbardziej oryginalne muzułmańskie prace astronomiczne zaczęły się pojawiać po XI w. Uczeni związani z obserwatorium astronomicznym w Maradze tworzyli nowe modele obserwacyjne z wykorzystaniem epicykli. W tym czasie podjęto też krytykę modeli Ptolemeusza, z czego w pracy „Szukuk ala Batlamijus” (Wątpliwości dotyczące Ptolemeusza) zasłynął uczony znany na łacińskim Zachodzie jako Alhazen, Avennathan lub Avenetan, czyli Ibn al-Hajsam (zm. ok. 1040 r.). Był on autorem ponad stu dzieł, a świat zachodni zainspirowały szczególnie dwa, przełożone na łacinę: „Malakat fi hajat al-alam” (Traktat o astronomii świata), którym inspirował się Peurbach, oraz „Kitab fi al-manazir” (Księga o optyce), opublikowana w 2 poł. XVI w. w Bazylei pod tytułem „Thesaurus opticus”.
Alternatywne wobec Ptolemeuszowych modele astronomiczne przedstawiali astronomowie tacy jak Al- Urdi (zm. 1266 r.), najsłynniejszy wśród nich At-Tusi (zm. 1257 r.), autor licznych traktatów oraz modelu dla Księżyca, w którym zastosował tzw. parę At-Tusiego, czyli układ geometryczny, w którym skutkiem ruchu po okręgu była oscylacja prostoliniowa, oraz Asz-Szatir (zm. poł. XIV w.), autor alternatywnego modelu dla Księżyca z konfiguracją opartą na układzie trzech sfer. Ewentualne wpływy tych modeli na astronomię europejską, zwłaszcza kopernikańską, nadal pozostają w sferze badań i hipotez.
Muzułmanie zajmowali się też astronomią praktyczną, słynęli jako konstruktorzy instrumentów astronomicznych, np. astrolabiów, globusów niebieskich, kwadrantów, a także jako autorzy traktatów teoretycznych na ten temat, do których odwoływali się autorzy „Libro del saber”, dzieła przygotowanego na zamówienie Alfonsa X z Kastylii. Pod wpływem tekstów muzułmańskich powstał też w Europie typ tekstów zwanych Theoricae planetarum (Teorie planet).
Matematyka.
Muzułmanie przejęli od Greków, a następnie szczególnie rozwinęli kilka działów matematyki: analizę kombinatoryczną i numeryczną, teorię liczb. W tej dziedzinie twierdzenie muzułmanina Ibn Kurry (zm. 901 r.) o liczbach zaprzyjaźnionych znalazło się nawet w 1638 r. u Kartezjusza. Z kolei Ibn al-Hajsam (zm. 1038 r.) podał kryterium określania liczb pierwszych znane później na Zachodzie jako twierdzenie Wilsona. Badania Ibn al-Hajsama kontynuował Leonardo Fibonacci.
Muzułmanie zajmowali się geometrią i kładli silny nacisk na algebraizację tej dziedziny. Twórczo rozwijali dorobek grecki w dziedzinie rzutów, geometrii sferycznej, wykorzystując wyniki swoich badań do celów praktycznych, np. budowy instrumentów astronomicznych. Niewykluczone, że wpływy geometrii muzułmańskiej są dostrzegalne w dziełach Leonarda z Pizy (zm. ok. 1250 r.).
Jednak w przypadku wpływu matematyki arabskiej na łaciński Zachód również istnieje wiele punktów niejasnych. Wynika to głównie z faktu, że same dokonania matematyków muzułmańskich nie są jeszcze dostatecznie dobrze znane, gdyż wiele dzieł nadal pozostaje w manuskryptach. W licznych przypadkach trudno też mieć pewność, czy podobieństwo koncepcji wschodnich i zachodnich jest wpływem inspiracji, czy też niezależnych badań naukowych.
Alchemia.
Podobne niejasności pojawiają się także w dziedzinie alchemii, którą muzułmanie rozwijali mimo jej podejrzanego statusu. Niektórzy traktowali ją jako sprzeczną z islamem naukę tajemną. Ze względu na specyfikę tej dziedziny, przenikała ona do islamu złożonymi drogami, przez źródła greckie i egipskie. Była dość blisko związana z hermetyzmem, chociaż w islamie działali też wybitni alchemicy zajmujący się chemią praktyczną. Na podstawie odziedziczonych tradycji w kalifacie powstały dwa wielkie korpusy dzieł; pierwszy jest znany jako korpus Dżabira Ibn Hajjana (zm. ok. 812 r.), chociaż najprawdopodobniej ma on wielu autorów. Dżabir włączył do swojej twórczości wątki gnostycyzmu muzułmańskiego, jednak dał swoim dziełom silną podbudowę filozoficzną, budując teorię alchemiczną opartą na eksperymentach. Pozostawił też po sobie opis urządzeń laboratoryjnych oraz podział produktów chemicznych, uznawany jednak za dość chaotyczny.
Drugi korpus jest autorstwa Ar-Raziego, łacińskiego Razesa, autora traktatu „Sirr al-asrar” (Tajemnica tajemnic), znanego na Zachodzie jako „Secretum secretorum”. Przedstawił jasny podział substancji chemicznych, słynął też z licznych eksperymentów w laboratorium, z jego nazwiskiem łączy się destylację, wypalanie, przygotowywanie roztworów, krystalizację, sublimację, cerację.
W islamie silny był też nurt alchemii alegorycznej, odwołującej się do hermetyzmu. Te niejasne, pełne niedomówień traktaty, autorstwa takich osób jak Ibn Umajl (XI w.) lub Al-Dżaldaki (zm. 1341 r.), inspirowały prace łacińskie, chociaż szczegóły są jeszcze niezbyt dobrze znane. W alchemii łacińskiej popularny był np. tekst „Tabula smaragdina” (Tablicy szmaragdowej), której muzułmańskie pochodzenie ostatecznie udowodniono. Teksty alchemiczne były uznawane za dostępne jedynie dla wtajemniczonych, często prawdziwi autorzy przypisywali je fikcyjnym lub historycznym postaciom związanym z tradycją alchemiczną, co nie ułatwia badań nad nimi. W świecie łacińskim popularne były teksty przypisywane tradycyjnie Dżabirowi, chociaż ich autorem (nazywanym Pseudo-Geberem) był działający dużo później (w XII lub XIII w.) w południowych Włoszech Paweł z Tarentu. Autor, odwołując się do tradycji muzułmańskiej, zajmował się głównie transmutacją metali. Jest też możliwe, że Europa przejęła od muzułmańskich alchemików aparaturę do destylacji.
Mechanika i technika.
Dokonania muzułmanów były nie mniej spektakularne w szeroko pojętych naukach technicznych, rolnictwie, botanice i geografii. Znawcy tematu uznają nawet, że w dziedzinie inżynierii cywilnej i mechaniki znacząco przyczyniły się do współczesnego postępu technicznego. Muzułmanie korzystali z technik stosowanych na podbitych przez siebie terenach, twórczo je rozwijając. Szczególnie ważne były dla nich te kwestie, które miały związek z poprawą warunków życia na terenach kalifatu.
Jednym z istotnych problemów było nawadnianie i zaopatrzenie w wodę, muzułmanie opracowywali zatem nawadniające systemy hydrauliczne, akwedukty, a także doskonalili budowę tam i mostów. Konstruowali różnego rodzaju urządzenia do podnoszenia wody: koła wodne, udoskonalili tzw. śrubę Archimedesa, a także łańcuch czerpakowy poruszany za pomocą zwierząt, zwany sakija, do dzisiaj używany w Egipcie. Z kolei noria to wielkie drewniane koło łopatkowe z przytwierdzonymi naczyniami, bardzo znane znajdują się do dzisiaj w syryjskiej Hamie na rzece Orontes.
Na terenie kalifatu budowano młyny wodne i wiatraki. Ponieważ muzułmanie byli wielkimi budowniczymi miast o pięknej i szczególnej architekturze, stworzyli wiele urządzeń technicznych pomocnych w budowaniu: niwelacji terenu, wytyczaniu linii w terenie itp. Opracowali w tym celu specjalne celowniki, stosowali także obrotową alidadę i inne. Zajmowali się mechaniką precyzyjną, tworząc lub opisując (bo wiele przedmiotów najprawdopodobniej nigdy nie powstało) liczne delikatne mechanizmy. W tym względzie byli przede wszystkim spadkobiercami Herona z Aleksandrii. Konstruowali wielkie i mniejsze zegary, pomysłowe urządzenia hydrauliczne doprowadzające wodę do domostw i fontann, rozmaite mechaniczne zabawki.
Słynnymi konstruktorami byli trzej bracia Banu Musa (IX w.) oraz Al-Dżazari (zm. 1206 r.), autor opisu rozlicznych mechanizmów: pomp, zegarów, a także zabawek. Nie ma formalnych dowodów przekazania tej wiedzy do Europy, jednak wydaje się to wielce prawdopodobne, że przez muzułmańską Hiszpanię trafiły do Europy elementy konstrukcji zegara mechanicznego.
Geografia, kartografia, literatura podróżnicza.
Muzułmanie byli też śmiałymi podróżnikami. Po części wynikało to z ogromnego terenu kalifatu, którego mieszkańcy przemieszczali się i wędrowali w poszukiwaniu lepszych warunków do życia, ochrony, pracy itp. Dzięki tym podróżom powstawała kartografia muzułmańska, nauka zwana surat al-ard, wizerunek Ziemi, oraz na potrzeby administracji geografia urzędnicza, koncentrująca się na kwestiach dróg, granic oraz podatków. Jednocześnie w tym typie literatury, w rozproszonych fragmentach albo też odrębnie, powstawały rozmaite opisy podróży: do Bizancjum, Azji Środkowej, a nawet do Jutlandii w Europie. Niestety, znaczna część tych tekstów zaginęła.
Muzułmanie byli też doświadczonymi podróżnikami dalekomorskimi, pływali na Daleki Wschód. Te eskapady morskie zaowocowały zarówno wynalazkami z dziedziny przedmiotów pomocnych w żeglowaniu, jak i literaturą, w której opisywano zamorskie kraje. Rzecz jasna w takim typie opowieści ważne i dokładne relacje przeplatały się z fantastycznymi opowieściami. Najbardziej znany jest anonimowy zbiór „Relacja z Chin i Indii”. Informacje o podróżach znajdowały się również w tzw. literaturze adabowej (art. s. 44). Słynnym przykładem jest „Kitab al-murudż az-zahab” (Złote łąki) Al-Masudiego (I poł. X w.), w której autor przeplata historię świata od jego stworzenia z opisem Ziemi, jej klimatu, ludów, świata roślinnego i zwierzęcego. Popularny stał się również rodzaj twórczości zwany mamlakat al-islam (królestwa islamu), w którym wszechstronnie opisywano wielkie krainy wchodzące w skład kalifatu. Takich jednostek wymieniano na ogół czternaście, w tym sześć należało do świata arabskiego, zaś osiem – nierabskiego (Indus, kraje Iranu, Armenia itp.). Te dzieła były uporządkowane według ścisłych zasad: najpierw autorzy omawiali wielkie prowincje, potem mniejsze okręgi, a w każdym z nich bardziej drobiazgowe kwestie, jak handel, podatki, zwyczaje, klimat, produkty, miary, wagi itp.
W świecie muzułmańskim powstawały też encyklopedie i słowniki geograficzne, np. z listami toponimów. Po 1000 r. pojawiła się nowa forma geografii morskiej. Chociaż Atlantyk nadal opisywano w formie opowieści podróżniczej, a Morze Śródziemne ciągle było słabo znane, w XV i XVI w. nastąpił rozkwit tworzenia map i portolanów. Szczególnie słynnym żeglarzem z tego okresu był Ibn Madżid, pilot Vasco da Gamy, który w 1498 r. przeprowadził go z Afryki Wschodniej do Indii. Pięćdziesiąt lat spędzonych przez Ibn Madżida na morzu zaowocowało autorstwem ponad trzydziestu traktatów o tematyce nawigacji, opisów wód i gwiazd na morzu.
Botanika.
Botanika muzułmańska, wraz z rolnictwem zaliczana niekiedy do medycyny, również bazowała na pracach greckich, np. „O pochodzeniu roślin” Teofrasta. Z czasem jednak, podobnie jak inne dziedziny, również się usamodzielniła. Do rozkwitu botaniki muzułmańskiej, której ukoronowaniem jest „Księga roślin” Ad-Dinawariego (zm. ok. 895 r.), przyczyniła się rozległość kalifatu i zróżnicowanie jego świata roślinnego.
Nauka dla Europy.
Głównym przedmiotem naszego zainteresowania w tym szkicu były nauki adżamijskie, odziedziczone głównie po świecie greckim i samodzielnie przez muzułmanów rozwijane. Wybrano je ze względu na ich wpływ na naukę w średniowiecznej Europie, do której przekazywano je na podobnej zasadzie co naukę grecką do świata islamu: głównie przez tłumaczenia przygotowywane w wielkich ośrodkach przekładowych. Te największe znajdowały się na styku dwóch cywilizacji: w muzułmańskiej Andaluzji (Toledo), na Sycylii (Salerno), także w południowej Francji. Chociaż szczegóły wpływu nauki muzułmańskiej w poszczególnych dziedzinach nadal pozostają w sferze badań, jednak sam fakt nie pozostawia żadnych wątpliwości.