Polski powojenny przemysł zbrojeniowy

Zimnowojenne przyspieszenie Zbrojeniowa sześciolatka. W 1948 r. w Polsce wytwarzano jedynie pistolety, granaty, naboje czy prochy strzelnicze, dopiero wdrażano technologie produkcji karabinków i pistoletów maszynowych. Z tak skromnym asortymentem krajowy przemysł zbrojeniowy, zatrudniający raptem 6,5 tys. ludzi, w żaden sposób nie mógł zaspokoić potrzeb nowoczesnych sił zbrojnych. Miało to ulec jednak wkrótce radykalnemu przeobrażeniu. Oto bowiem wzorowany na stalinowskiej industrializacji tzw. Sześcioletni Plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu na lata 1950–55 zakładał rozwój Polski przede wszystkim poprzez rozbudowę przemysłu ciężkiego, który teraz nadzorowało, a jakże, Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego (potem przemianowane na Ministerstwo Przemysłu Maszynowego). Rolę koordynującą pełniła Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego, zaś sprawy militarne powierzono w jej ramach Zespołowi Wojskowemu. Dynamiczny rozwój sił zbrojnych miał być wspomagany masowym importem uzbrojenia – oraz licencji – z ZSRR. Umowę w tej sprawie podpisano 29 czerwca 1950 r., zaledwie cztery dni po tym, jak w odległej Korei wybuchł pierwszy konflikt zbrojny globalnej zimnej wojny. 21 lipca Sejm zatwierdził plan 6-letni. Kropkę nad i postawiły narady w Moskwie zorganizowane przez Stalina na początku 1951 r., w czasie których nakazano wszystkim krajom obozu socjalistycznego masowe zbrojenia, aby „przegonić NATO”. Wojna w Korei i wzrost napięcia międzynarodowego właściwie wywróciły plan 6-letni do góry nogami. O ile bowiem w czasie jego przygotowywania zakładano wzrost produkcji wojskowej z 38,7 mln zł w 1949 r. do 578 mln zł w 1955 r. (w cenach z 1937 r.), to faktyczne wydatki zamknęły się w latach 1950–55 astronomiczną wręcz kwotą 12,8 mld zł (ponad 3 mld dol. wedle ówczesnego kursu, jest to tylko wartość samego uzbrojenia, bez wydatków inwestycyjnych w przemysł). Dalsze 15,5 mld zł (w cenach z 1956 r.) pochłonęły wydatki inwestycyjne, czyli m.in. budowa zakładów. Szczyt zbrojeń. W szczytowym okresie, w latach 1951–53, ponad 10 proc. PKB wydawano na zbrojenia, z czego na samo wojsko ponad 5 proc. Budżet obronny, w 1950 r. wynoszący 2,6 mld zł, w 1955 r. sięgał 12,6 mld, co stanowiło 13 proc. całości wydatków budżetowych. Nakłady na sam tylko sprzęt wojskowy między 1950 a 1951 r. wzrosły trzykrotnie. Lawinowo rosło zatrudnienie – w 1950 r. w zakładach produkujących dla wojska pracowało 40 tys. osób, w 1953 r. już 140 tys.! Szły za tym olbrzymie inwestycje infrastrukturalne. Przy samych tylko Zakładach Metalowych w Skarżysku-Kamiennej zbudowano dom kultury, zakład leczniczy, 7 hoteli robotniczych, dworzec autobusowy i kilka żłobków, przedszkoli i szkół, a nawet wytwórnię wody gazowanej i położone za miastem, należące do zakładów, majątki rolne. Stołówka zakładowa miała wydajność 30 tys. obiadów na dobę. W 1951 r. założono, że w ciągu trzech lat tylko produkcja karabinków powinna wzrosnąć w Polsce z 40 do 200 tys. szt. rocznie, pistoletów z 30 do 90 tys., pistoletów maszynowych z 60 do 400 tys., ponadto należało uruchomić produkcję karabinów maszynowych, w 1953 r. na poziomie 35 tys. szt. Fundamentalne znaczenie miało także uruchomienie w 1950 r. produkcji sprzętu artyleryjskiego, na początek licencyjnych sowieckich haubic kal. 122 mm w zakładach w Stalowej Woli. Kolejna fabryka artyleryjska miała zostać uruchomiona w Ostrowcu (Huta Ostrowiec), gdzie chciano ulokować wytwarzanie dział przeciwlotniczych. Polski przemysł lotniczy, już nie tylko w Mielcu, ale też w Warszawie, powinien podjąć się produkcji licencyjnych samolotów, w tym myśliwskich maszyn odrzutowych konstrukcji Jakowlewa (Jak-17, Jak-23, ostatecznie jednak MiG-15) oraz wdrożyć krajowe modele szkolnych samolotów wojskowych (Junak). Ważną rolę miały odegrać również ulokowane na terenie Warszawy zakłady związane z produkcją sprzętu optycznego i radiowego. Ponadto, zgodnie z umową z ZSRR z 1950 r., Polska nabyła licencję na produkcję czołgów średnich T-34-85 i silników czołgowych do nich. Pancerne szaleństwo. Dynamiczne zbrojenia z lat 1951–55 odmieniły obraz polskiego przemysłu. Przede wszystkim produkcję na rzecz wojska podjęło wiele nowych zakładów. Huta Łabędy (filia Huty Pokój), dawna stalownia koło Gliwic, dotąd związana z produkcją konstrukcji stalowych, została wytypowana jako zakład produkcji czołgów T-34-85. Wraz z nową nazwą, Zakłady Mechaniczne Łabędy im. Józefa Stalina, przyszły potężne inwestycje. Wedle planów zamierzano wytwarzać tam nawet 2500 czołgów rocznie, a do 1955 r. chciano ich wykonać łącznie 5300. Przygotowanie tej produkcji wymagało całej sieci podwykonawców. Metraż nowych mieszkań dla zatrudnianych robotników w Łabędach zaplanowano na przeszło 65 tys. m kw., co równało się kilku tysiącom lokali. W 1954 r. Łabędy uzyskały nawet prawa miejskie, dopiero dziesięć lat później włączono je do Gliwic. Tymczasem sam tylko program czołgowy pochłonął w latach 1951–55 w inwestycjach ponad 0,5 mld ówczesnych złotych i to tylko dlatego, że… nie zdołano spożytkować jeszcze kilkuset milionów pierwotnie dla niego zaplanowanych. Zakłady w Łabędach były finalnym producentem czołgów, blachy pancerne dla nich wytwarzano w Stalowej Woli i Hucie Batory. W kolejnych latach w proces ten włączono jeszcze Hutę Baildon w Katowicach, miejscową hutę w Łabędach, hutę z Dąbrowy Górniczej oraz Hutę Mała Panew. Wszystkie one wymagały znacznych inwestycji i szkoleń specjalistów pod czujnym okiem sowieckich instruktorów, dopiero ok. 1955 r. osiągając w pełni zadowalającą wojskowych jakość odlewów i pancernych podzespołów. Od podstaw trzeba było uczyć się niemal każdego wyrobu, każdego elementu. Problemy piętrzyły się na każdym kroku. Nawet jakość gumowych bandaży do kół nośnych czołgów, jak można wyczytać w raporcie z 1953 r., dostarczanych przez Zakłady Przemysłu Gumowego Stomil, była niesatysfakcjonująca. Jednocześnie w Stalowej Woli od 1952 r. produkowano też armaty kal. 85 mm do czołgów T-34-85, choć część elementów do nich stale jeszcze wymagała importu. Ulokowane w Warszawie Wojskowe Zakłady Motoryzacyjne i Biuro Projektowo-Konstrukcyjne, teraz już jako Warszawski Zakład Mechaniczny Nr 1 im. Marcelego Nowotki (powstały na gruzach Fortu Wola, przed wojną koszar 3. batalionu pancernego, gdzie stacjonowały czołgi 7TP), otrzymały w 1951 r. zadanie produkcji silników do T-34-85. Nawet Ministerstwo Oświaty przekazało na program czołgowy Państwowe Zakłady Pomocy Szkolnych na warszawskim Czerniakowie, które przekształcone w Warszawski Zakład Mechaniczny Nr 2 rozpoczęły wytwarzanie pancernego osprzętu. I tak zakład, który pierwotnie miał zajmować się dostarczaniem długopisów, linijek oraz globusów, stał się producentem wtryskiwaczy do silników wysokoprężnych (technologię ich produkcji, z wielkimi trudnościami, opanowano ostatecznie w 1955 r.). Generalnie program pancerny okazał się wielkim rozczarowaniem, jeśli idzie o pierwotne plany, dał jednak solidne podwaliny pod produkcję czołgów w Polsce. Ostatecznie w latach 1952–55 zamiast planowanych przeszło 5 tys. T-34-85 zdołano wyprodukować raptem 1115 szt., a w 1956 r. jeszcze 265 szt. W Warszawie zamiast blisko 6 tys. oczekiwanych silników powstało ich dziesięciokrotnie mniej, zaś tysięczny silnik wykonano dopiero w 1956 r., gdy model ten miał być już zastępowany nowszą konstrukcją. W praktyce więc dużą część silników do T-34-85 musiano importować. Założenia z 1951 r. były od początku nierealne, a to, co osiągnięto w ciągu 5 lat kosztem ogromnych wyrzeczeń, i tak nie miało precedensu, jeśli idzie o polskie doświadczenia, i jako żywo było kopią stachanowskiego tempa wielkiego uprzemysłowienia rodem z ZSRR. Tradycja zobowiązuje. Jednak to nie czołgi były głównym motorem rozwoju przemysłu zbrojeniowego w Polsce epoki stalinizmu; wydatki związane z rozwojem fabryk o takim przeznaczeniu wyniosły 10 proc. całości. Broń pancerna w dużej mierze wciąż pochodziła z importu. Dla wojska kluczowe były inne zakłady, w czasie wojny mogące uzupełniać najpilniejsze potrzeby – a zatem produkujące amunicję i materiały wybuchowe. To właśnie w tę gałąź przemysłu zainwestowano w tych latach co drugą złotówkę wydaną na zbrojenia. Inwestowano w główne zakłady w Skarżysku-Kamiennej i Pionkach, jednocześnie zlecając mniejsze prace związane z dostawami amunicji lub podzespołów do niej (łuski, detonatory, zapalniki, miny, granaty) blisko 20 innym zakładom rozsianym po całej Polsce – m.in. w Kraśniku, Zawierciu, Poznaniu, Bydgoszczy, Chorzowie. Główne zakłady produkujące broń strzelecką w Radomiu były uzupełniane przez wytwórnie z Warszawy, Łodzi i Poznania, natomiast produkcję sprzętu artyleryjskiego i moździerzy ulokowano w Stalowej Woli i Wrocławiu. W 1951 r. w dawnych halach tarnowskich warsztatów kolejowych umieszczono ponadto Zakłady Mechaniczne Tarnów, zlecając im wkrótce produkcję dział przeciwlotniczych. Olbrzymie znaczenie dla polskiego przemysłu zbrojeniowego miała Warszawa, gdzie powstało wiele nowych zakładów. Sprzęt optyczny wytwarzano w Polskich Zakładach Optycznych, natomiast radiostacje w Zakładach im. Marcina Kasprzaka wybudowanych w latach 1949–51. Z tymi ostatnimi współpracował Przemysłowy Instytut Telekomunikacji (PIT), czego efektem w 1952 r. było zbudowanie pierwszej w Polsce stacji radiolokacyjnej Nysa A, a następnie, po wydzieleniu z Kasprzaka działu radiolokacji i powołaniu w 1954 r. Warszawskich Zakładów Radiowych Rawar, radiolokatora Nysa B. Pierwsze zamówienia skierowano do polskich stoczni w Gdańsku i Szczecinie, a w 1950 r. w Gdyni powstała Stocznia Marynarki Wojennej, na razie zajmująca się głównie remontem okrętów. Przemysł lotniczy. Znacznie więcej pieniędzy niż w przemysł czołgowy zainwestowano w mający długą tradycję rodzimy przemysł lotniczy. W 1950 r. istniały cztery wyspecjalizowane zakłady: w Mielcu (produkujące całe samoloty), Rzeszowie (silniki), Wrocławiu (silniki małej mocy, osprzęt lotniczy) i Warszawie, gdzie na Okęciu powstała Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego nr 4 (przyrządy pokładowe, potem całe samoloty). Zgodnie z planem 1950–55 do tej czwórki dołączyła Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego nr 5, ostatecznie wzniesiona w Świdniku. Pierwotnie planowano tam produkcję myśliwców MiG-15 (rodzime oznaczenie Lim-1). Zakład w Świdniku budowano w latach 1950–54, jednak już w 1952 r. podjęto tam produkcję skrzydeł dla samolotów Lim-1, składanych ostatecznie w Mielcu. Produkcja elementów do myśliwców odrzutowych trwała w WSK Świdnik do 1956 r., kiedy zakład uzyskał nową specjalizację, wdrażając się w produkcję śmigłowców SM-1. Plan 6-letni związał z produkcją lotniczą również te zakłady, które wcześniej nie miały z nią wiele wspólnego. W 1952 r. w Kaliszu, w miejscowych zakładach naprawy samochodów, rozpoczął się montaż silników do samolotów CSS-13 i Junak, a sama fabryka otrzymała nazwę Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego Delta-Kalisz. Kilka innych zakładów stało się kooperantami wyżej wymienionych. W 1955 r. aż w 8 miastach funkcjonowały zakłady związane z produkcją lotniczą: Mielcu, Świdniku, Rzeszowie, Wrocławiu, Warszawie, Kaliszu, Krakowie i Dębicy, przy czym w Warszawie były to aż trzy różne. Produkcja samolotów rozkręcała się znacznie szybciej niż czołgów. W 1952 r., gdy Łabędy wykonały pierwsze pięć sztuk T-34-85, zakłady lotnicze nie tylko przekazały wojsku 86 dwupłatowych Po-2 (CSS-13), ale także 32 rodzimej konstrukcji samoloty szkolne Junak i pierwszych 6 odrzutowych myśliwców MiG-15/Lim-1. Wkrótce podjęto produkcję zmodernizowanego myśliwca MiG-15bis, pod oznaczeniem Lim-2, w 1955 r. przekazując armii aż 275 odrzutowców. Wraz z maszynami szkolnymi łączna produkcja samolotów wojskowych w tym czasie przekraczała 400 maszyn rocznie. Skala zbrojeń. Bilans lat 1950–55 był oszałamiający. Polska, kraj biedny i zrujnowany wojną, zmuszony do podpisania niekorzystnych umów gospodarczych z ZSRR, stworzyła na żądanie Moskwy niemal od podstaw gigantyczny przemysł zbrojeniowy (również Wojsko Polskie zwiększyło swą pokojową liczebność niemal trzykrotnie). Do końca 1955 r. wykonano 260 tys. pistoletów, ponad 0,5 mln pistoletów maszynowych, 400 tys. karabinków, 20 tys. karabinów maszynowych, 2300 moździerzy, 6300 armat, 900 mln nabojów pistoletowych i karabinowych, kilkadziesiąt milionów pocisków artyleryjskich, 1115 czołgów, 1300 samolotów, a nawet 12 małych jednostek pływających i 7 stacji radiolokacyjnych. Samą tylko amunicję wyceniono na 3,5 mld zł, samoloty i ich wyposażenie – 2,8 mld, karabiny i haubice – 2,2 mld, sprzęt pancerny – 2 mld zł. Przeliczając to na wartość pieniądza z 2016 r., Polska w ciągu 5 lat wydała na sam sprzęt wojskowy kilkaset miliardów złotych. Jego jakość była różna, nie zawsze najlepsza. Co gorsza, masowo wytwarzane modele, na sowieckich licencjach, reprezentowały sobą poziom techniczny II wojny światowej i szybko stawały się nienowoczesne – np. pistolety maszynowe PPS, haubice kal. 122 mm czy czołgi T-34-85 już w 1945 r. można było uznać za mało perspektywiczne. Jedynie samoloty odrzutowe MiG-15 były wyrobem w owym czasie nowoczesnym. Utrzymanie szalonego tempa zbrojeń nie było możliwe na dłuższą metę, gospodarka narodowa, de facto przestawiona na tory wojenne, zaczęła coraz bardziej odczuwać tego skutki. Po śmierci Stalina i zawieszeniu broni w Korei w 1953 r. dynamika zbrojeń zaczęła słabnąć; już w 1954 r. nie wydano pierwotnie zaplanowanych na ten cel 0,5 mld zł, ale jeszcze w 1955 r. utrzymywała się na dość dużym poziomie. Część mocy wytwórczych zakładów zbrojeniowych zaczęto wykorzystywać na rzecz produkcji cywilnej, np. wykonywano sprzęt rolniczy, maszyny do szycia, rowery, podzespoły różnych urządzeń. Stopniowo, w kolejnych dekadach, znaczenie cywilnego profilu produkcji w zbrojeniówce wzrastało. Fundament zbrojeniówki. Ostatecznie, w wyniku zmodyfikowanego planu gospodarczego, państwo posiadało w 1955 r. ponad 50 zakładów zajmujących się zasadniczo produkcją wojskową, w tym 22 związane z produkcją amunicji i materiałów wybuchowych, 12 lotniczych, 3 czołgowe, 7 związanych z produkcją strzelecką i artyleryjską. Dalszych 100 kooperowało z przemysłem wojskowym. Generalnie można uznać, że bezprecedensowe zbrojenia z lat 1950–55 ukształtowały zasadniczy obraz polskiego przemysłu zbrojeniowego na następne pół wieku. To właśnie wówczas wskazano lokalizację i wybudowano większość firm związanych z produkcją wojskową, których spuściznę odziedziczyła następnie III Rzeczpospolita. Oczywiście np. część instytutów badawczych czy zakładów remontowych powstawała i później, w latach 60. czy 70., ale wielokrotnie były to jedynie zmiany sposobów finansowania lub szyldów (np. w 1965 r. powstał w Sulejówku Wojskowy Instytut Techniki Pancernej i Samochodowej, w miejsce mieszczącego się tam od 1954 r. Poligonu Naukowo-Badawczego Sprzętu Pancernego i Motoryzacji; podobnie w Łodzi już od 1945 r. funkcjonowały lotnicze warsztaty remontowe, które w 1952 r. przeniesiono do łódzkiego Lublinka, gdzie, jako WZL nr 1, funkcjonują do dziś). Także Wojskowa Akademia Techniczna swe początki bierze z okresu wielkich zbrojeń, gdy armia potrzebowała dużej liczby wysokiej klasy specjalistów technicznych; utworzono ją w 1951 r. Częściowa odwilż militarna Mniej, ale niezgorzej. W 1955 r. utworzono Układ Warszawski, a Niemiecka Republika Federalna stała się członkiem NATO. Wydawało się, że nie będzie można liczyć na spadek napięcia międzynarodowego. Jednak wydarzenia Października 1956 r. i dojście do władzy ekipy Władysława Gomułki przyspieszyły w Polsce redukcję sił zbrojnych i wydatków zbrojeniowych. Budżet na armię okrojono z 12,7 mld w 1956 r. do 10 mld rok później. Dla przemysłu zbrojeniowego były to jednak lata korzystne. Zasadnicza baza już powstała, można było myśleć o nowych modelach broni. A w drugiej połowie lat 50. Wojsko Polskie było bardzo przestarzałe technicznie, dopiero przechodząc na mechanizację (z motoryzacji) i dostosowując się do działań w warunkach wojny atomowej lub nowoczesnej wojny konwencjonalnej. Już w 1959 r. wydatki na armię znacząco wzrosły, do ponad 14 mld zł. W 1961 r. sięgały 17 mld zł, w 1963 r. przekroczyły 20 mld zł. Ponieważ jednak ówczesny dochód narodowy był formalnie dwa razy wyższy niż w 1955 r., na obronę wydawano relatywnie mniej, powyżej 4 proc. PKB przez całe lata 60. (W latach 70. i 80. nieco powyżej 3 proc., a w latach 90., po przemianach ustrojowych, niewiele ponad 2 proc.). Czołgi i transportery. Tymczasem jeszcze w 1955 r. Polska pozyskała licencję na produkcję czołgów T-54 i silników czołgowych W-54. Wytwarzano je w Łabędach od 1957 do 1964 r. Później konstrukcję tę zastąpiono wozem T-55, jednocześnie modernizując starsze czołgi T-54 do standardu T-55U, co czyniono w zakładach mechanicznych m.in. w Poznaniu i Siemianowicach Śląskich. T-55 był produkowany w Kombinacie Urządzeń Mechanicznych Bumar-Łabędy, jak nazwano zakład w 1974 r. po wydzieleniu Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Urządzeń Mechanicznych Obrum, aż do 1981 r., w dużej mierze na eksport. W produkcji pancernej zakładom gliwickim cały czas towarzyszyli główni kooperanci, przede wszystkim zakład im. Nowotki oraz Huta Stalowa Wola, gdzie w 1957 r. ruszyła produkcja armat do czołgów T-54/T-55. Czołgowe armaty D10-TG i D-10-T2S wytwarzano w Stalowej Woli aż do 1986 r., czyli przez blisko 30 lat! Nie zawsze współpraca między zakładami przebiegała bez nieporozumień. Np. produkcja licencyjnych ciągników gąsienicowych ATS-59 została odgórnie przekazana z HSW do ZM Łabędy, choć wcześniej oba te wielkie zakłady zgodnie partycypowały przy produkcji innych ciągników gąsienicowych dla wojska, mianowicie polskiej konstrukcji D-350 Mazur. Silniki do nich powstawały oczywiście w Warszawie. Ten swoisty triumwirat – ZM Łabędy, HSW i ZM im. Nowotki – na kilkadziesiąt lat zdominował w Polsce wytwarzanie sprzętu pancernego. Wyjątkiem od tej reguły była produkcja transporterów opancerzonych SKOT w lubelskiej Fabryce Samochodów Ciężarowych, we współpracy polsko-czechosłowackiej. Pojazdy te, produkowane od 1963 do 1971 r., były pierwszym modelem wozu opancerzonego masowo wdrożonego na wyposażenie pododdziałów piechoty zmechanizowanej WP. Obok czołgów T-54/T-55 i karabinów automatycznych AK stanowiły symbol modernizacji wojsk lądowych w czasach Gomułki. Towarzysz Wiesław nie zawsze jednak hojną ręką wspierał rozwój ciężkiego przemysłu. Docelowym wozem bojowym dla piechoty miały być gąsienicowe sowieckie BMP-1, oznaczone w Polsce jako BWP-1. Rozmowy o ich licencyjnej produkcji w HSW sfinalizowano w drugiej połowie lat 60., ale w 1969 r., m.in. z powodu kosztów wdrożeniowych, zrezygnowano z ich wytwarzania. W efekcie, aż do 1988 r., importowano je głównie z Czechosłowacji. Zamiast tego Huta Stalowa Wola została wytypowana na głównego producenta ciężkich, cywilnych maszyn budowlanych. Dzięki tym decyzjom rozrastała się coraz bardziej: w 1965 r. zatrudniała 13 tys. pracowników, w 1970 r. – 17 tys., w 1975 r. – 20 tys. Ostatecznie zamiast BWP-1 dla HSW pozyskano w 1974 r. licencję na opancerzony ciągnik gąsienicowy/transporter MT-LB. Jego produkcja ruszyła dwa lata później, szybko uzyskując bardzo duże rozmiary, rzędu kilkuset wozów rocznie. MT-LB był wyrobem prawie wyłącznie eksportowym. Pomimo standaryzacji dla wojsk Układu Warszawskiego polska armia w zasadzie nie używała tych pojazdów w większej liczbie. Hity nie tylko lotnicze. Także inne gałęzie przemysłu obronnego w latach 1956–70 notowały wyraźny rozwój. Przykładem może być lotnictwo. Zakupiono m.in. licencję na kolejne sowieckie myśliwce – MiG-17 (Lim-5), produkowane do 1960 r., następnie zastąpione zmodernizowanym modelem Lim-6. Limy, faktycznie licencyjne MiG wedle technologii z lat 50., stały się aż do końca PRL jednym z podstawowych typów samolotów bojowych WP. Były też łabędzim śpiewem polskich wytwórni, jeśli chodzi o rasowe konstrukcje myśliwskie, gdyż zarówno z przyczyn finansowych, technicznych, jak i politycznych w Polsce nowocześniejszych samolotów bojowych później już nie produkowano, opierając się na imporcie z ZSRR. Rozwijała się za to produkcja śmigłowców, gdyż PZL Świdnik został wytypowany jako producent lekkich wiropłatów nie tylko dla WP, ale też innych armii Układu Warszawskiego oraz gospodarek państw RWPG. W efekcie od 1965 r. ruszyła produkcja Mi-2, przez dwie kolejne dekady jednego z najpopularniejszych śmigłowców na świecie. W sukcesie Mi-2 swój udział miały też zakłady rzeszowskie, gdzie wytwarzano do nich silniki i przekładnie, oraz wielu mniejszych kooperantów. Drugim takim światowym hitem, produkowanym przez 30 lat od 1960 r., był licencyjny samolot transportowy An-2, którego montaż finalny odbywał się w Mielcu, a elementy do niego wykonywał cały polski przemysł lotniczy. Ambicje produkcji rodzimych konstrukcji znajdowały natomiast ujście w maszynach szkolnych, najpierw TS-8 Bies, a następnie odrzutowym TS-11 Iskra, oblatanym w 1960 r., a produkowanym od 1964 r. W latach 60. również inne gałęzie przemysłu zbrojeniowego mogły się poszczycić wprowadzeniem do produkcji nowych wzorów uzbrojenia czy sprzętu wojskowego. Trwała masowa produkcja karabinków AK, ale także broni strzeleckiej rodzimej konstrukcji: pistoletu maszynowego PM-63 Rak i pistoletu P-64. Z kolei przemysł radarowy wdrożył stacje radiolokacyjne Jawor, a potem coraz bardziej zaawansowane technicznie konstrukcje. Powoli radiolokacja stawała się polską specjalnością. Dynamiczny rozwój notowały stocznie. M.in. wdrożono do produkcji okręty desantowe projektu 770, powstające w gdańskiej Stoczni Północnej, głównie na potrzeby marynarki wojennej ZSRR, ale także rodzimej floty. Łącznie z wariantami rozwojowymi powstała ich przez lata ponad setka. Renta bloku. Lata 1957–67 stanowiły pod pewnymi względami szczytowy okres rozwoju polskiego przemysłu zbrojeniowego. Został on włączony w nadrzędny system gospodarki planowanej RWPG i Układu Warszawskiego, wdrożył do produkcji całą serię nowoczesnych wówczas wyrobów. Dzięki temu, choć rozbudowany ponad krajowe potrzeby, mógł z powodzeniem wytwarzać znaczne ilości uzbrojenia, w tym idące przez kolejne dekady w tysiące sztuk czołgi, samoloty i śmigłowce. Oczywiście ścisła współpraca w ramach bloku politycznego niosła ze sobą poważne uzależnienie od dobrej koniunktury w krajach socjalistycznych i zaprzyjaźnionych, decyzji politycznych Moskwy oraz w znacznym zakresie odgórnie narzucała polskim wytwórcom kierunki i ramy rozwoju, czego np. doświadczyły zakłady lotnicze. Uzależnienie od ZSRR było wyraźne, Moskwa dbała przy tym, aby żaden z jej aliantów nie dysponował w pełni samodzielnym przemysłem zbrojeniowym w żadnej niemal dziedzinie, będąc zmuszonym do importu części podzespołów bądź z ZSRR, bądź innych krajów socjalistycznych. W latach 60. zatrudnienie w przemyśle zbrojeniowym wzrosło do ok. 150 tys. osób, natomiast wydatki wojskowe stanowiły stale 10–11 proc. całości budżetu, co np. w 1969 r. równało się 33 mld ówczesnych złotych. Było to przeszło dwa razy więcej niż 10 lat wcześniej, ale procentowo obie wartości – z 1959 i 1969 r. – były niemal identyczne. Czas paradoksów Dwie perspektywy. Lata 70. kojarzy się w Polsce z otwarciem na świat, zakupami nowych technologii, dynamicznym początkowo rozwojem. Inaczej to jednak wygląda z perspektywy zbrojeniówki. W ciągu dziesięciu lat ekipa Edwarda Gierka, podnosząc wydatki na armię z 37 mld zł w 1971 r. do 66 mld zł w 1980 r., faktycznie ograniczyła nakłady na siły zbrojne dwukrotnie. O ile bowiem w budżecie na 1971 r. wynosiły one prawie 11 proc. wszystkich wydatków, to dekadę później 5,6 proc., i to pomimo utrzymywania bardzo rozbudowanych struktur armii. Wyraźnie w tym czasie spadła dynamika wdrażania nowych modeli zasadniczego uzbrojenia pochodzących z rodzimych zakładów. Tylko w niektórych dziedzinach zanotowano wyraźny postęp, np. w przypadku rodzimej produkcji radiolokatorów i pierwszych zaawansowanych urządzeń laserowych i optoelektronicznych (noktowizja, termowizja, systemy telewizyjne), czego symbolem było powstanie w 1976 r. Przemysłowego Centrum Optyki. Do takich wyjątków można też zaliczyć spożytkowanie w Zakładach Metalowych Mesko w Skarżysku-Kamiennej licencji na przeciwlotnicze zestawy rakietowe Strzała-2. Nowości pochodziły jednak głównie z importu. W sumie więc przemysł był nastawiony na wypełnianie zapasów wojskowych i wytwarzanie już opanowanych typów, wdrożonych w minionej dekadzie. Ale i tak, z przyczyn politycznych, ekonomicznych i surowcowych, nie miał szans zapewnić Wojsku Polskiemu samowystarczalności. W latach 70. postęp technologiczny gwałtownie przyspieszył, wzrosły koszty opracowania od podstaw nowych modeli broni. W tej sytuacji tylko w ramach RWPG i Układu Warszawskiego było możliwe opracowanie i wdrożenie tak skomplikowanych i drogich wyrobów finalnych, jak odrzutowe samoloty bojowe czy duże okręty wojenne. Eksport broni na ratunek. Gdy sytuacja ekonomiczna państwa zaczęła się pogarszać, wzrosło – kolejny paradoks – znaczenie eksportu zbrojeniowego. Wedle niektórych danych w latach 1975–80 Polska, ze sprzedażą rzędu 200–350 mln dol. rocznie, znajdowała się stale w pierwszej dziesiątce światowych dostawców broni. Otworzyły się nowe rynki zbytu; kolejne wojny na Bliskim Wschodzie, głód broni młodych państw afrykańskich wspieranych przez ZSRR w walce z „kapitalizmem i kolonializmem”, dawały szanse na wzrost produkcji za dewizy lub choćby ruble transferowe. Już w 1971 r. utworzono Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego Bumar. Zajmowało się ono wówczas sprzedażą urządzeń cywilnych, gdyż formalnie w PRL za eksport broni odpowiadał Centralny Zarząd Inżynierii w Ministerstwie Handlu Zagranicznego. Ale wiele lat później to właśnie pod szyldem Bumaru zostanie podjęta próba konsolidacji polskiego przemysłu zbrojeniowego. W latach 70. produkowane w Polsce wzory uzbrojenia, wciąż atrakcyjne w Azji czy Afryce, ponownie zdążyły się jednak zestarzeć, w konsekwencji od połowy dekady rozpoczęły się rozmowy na temat pozyskania licencji na nowe typy, ewentualnie opracowania w kraju nowych konstrukcji. Ruszyły prace nad następcą śmigłowca Mi-2, samolotu TS-11, projektowano okręty, negocjowano pozyskanie licencji na czołgi T-72 czy haubice samobieżne kal. 122 mm Goździk. Dokumentację licencyjną na tę ostatnią uzyskano w 1976 r., specjalnie wznosząc nowe hale fabryczne w HSW. Rok później uzyskano też zgodę na produkcję w BumarzeŁabędach czołgów T-72 w uproszczonym wariancie i innych modeli broni oraz zawarto porozumienie z ZSRR na temat opracowania w Polsce śmigłowca W-3 Sokół, którego prototyp wzbił się w powietrze w 1979 r. W tym też mniej więcej czasie zawarto umowę na produkcję w Mielcu samolotów transportowych An-28, a w Rzeszowie odpowiednich dla nich silników. Ostatnia dekada PRL Koszty stanu wojennego i inflacja. Sytuacja ekonomiczna Polski coraz gwałtowniej się pogarszała. Inflacja szalała. Dużym sukcesem było w tej sytuacji uruchomienie już w 1981 r. produkcji czołgów T-72 i stopniowo silników do nich, ale armaty musiano importować z Czechosłowacji, przez co Polska utraciła realną możliwość samodzielnej produkcji pancernej. Na pierwsze Goździki WP musiało poczekać do 1984 r., zaś na śmigłowce Sokół jeszcze kilka lat. Nawet jeśli zakłady miały pomysły, budowa prototypów i badania, z powodu cięcia kosztów i niedoborów lub braku pieniędzy ze strony armii, przeciągały się na lata. Np. prace przy samolocie szkolnym PZL-130 Orlik zajęły bez mała dziesięć lat. Odrzutowa Iryda, niedoszły następca TS-11 Iskra, została zatwierdzona jako projekt w 1980 r.; prototyp oblatano dopiero 5 lat później, a przez kolejne lata nie można było dopracować konstrukcji, która okazała się obarczona poważnymi wadami. Również wdrożenie samolotów An-28 do produkcji w Mielcu zajęło sporo czasu. Przejęcie władzy przez ekipę gen. Wojciecha Jaruzelskiego tylko na chwilę i tylko pozornie unormowało sytuację. Wydatki na wojsko znacznie wzrosły, z 77 mld w 1981 r. do 191 mld zł w 1982 r., ale były to w dużej mierze koszty wegetatywne, olbrzymie środki pochłonął też stan wojenny. Ponadto inflacja w 1982 r. wyniosła 100 proc. W kolejnych latach 8–9 proc. budżetu państwa szło do MON. W 1988 r. na armię wydano 750 mld zł, 3 proc. PKB, ale ta astronomiczna suma wynikła bardziej ze stopnia inflacji, nie zaś spirali zbrojeń. Od 1986 r. PRL znajdował się już w bardzo ostrym kryzysie ekonomicznym i nawet siły zbrojne odczuwały to bardzo mocno. Nadal eksport. Władze PRL miały coraz większe trudności, by zapłacić za import uzbrojenia. Nie mogły też sobie pozwolić na zakup wielu nowoczesnych licencji. Sytuację w pewnym zakresie nadal ratował eksport, na poziomie 200–300 mln dol. rocznie, głównie – obok ZSRR – do krajów rozwijających się. Np. na Bliski Wschód kierowano 1/3 produkcji czołgów i dużą część transporterów opancerzonych MT-LB oraz sprzęt artyleryjski i radarowy. Lukratywnym rynkiem zbytu były Indie, kupujące m.in. wozy zabezpieczenia technicznego WZT-2. Polacy brali również udział w rozbudowie indyjskiego zaplecza przemysłowego. Np. siemianowickie Wojskowe Zakłady Mechaniczne partycypowały w tworzeniu bazy remontu czołgów, przez co i w Polsce sam zakład został poważne rozbudowany. Firma ta wraz z Wojskowymi Zakładami Motoryzacyjnymi nr 5 z Poznania, WAT i PCO brała udział w wielkim projekcie modernizacji czołgów T-55 do standardu T-55AM Merida, który w latach 80. pochłonął blisko 1 mld zł. Imperium zbrojeniówki. Mimo wszelkich kłopotów polski przemysł zbrojeniowy, pracujący na rzecz 400-tysięcznych sił zbrojnych, wciąż był potęgą. W 1988 r. zatrudniał 180–250 tys. ludzi (w zależności od źródła i przyjętej metodologii liczenia). Grupował 82 firmy mające status przedsiębiorstw przemysłu obronnego (PPO, czyli takich, gdzie ponad połowa produkcji miała charakter wojskowy lub wytwarzano w nich szczególnie istotne dla sił zbrojnych produkty), w tym 30 dużych lub o kluczowym znaczeniu, zatrudniających po kilkanaście lub kilka tysięcy osób. Kooperowało z nimi przy tzw. produkcji specjalnej blisko 400 innych przedsiębiorstw. Funkcjonowało 12 biur projektowych, ośrodków naukowo-badawczych i instytutów naukowych związanych z wojskiem. Ważną rolę odgrywało blisko 20 tzw. wojskowych przedsiębiorstw remontowo-produkcyjnych, stanowiących zaplecze techniczne armii. Około połowy sprzętu na wyposażeniu Wojska Polskiego było krajowego pochodzenia. Pomimo kryzysu powoli wdrażano nowe konstrukcje – np. samochody terenowe Tarpan 4011 Honker, pistolety P-83, pistolety maszynowe wz. 1984 Glauberyt, karabinki wz. 1988 Tantal (niewielka partia dostarczona już w latach 90.), śmigłowce W-3, samoloty PZL-130 i PZL I-22 (ostatecznie ich wdrażanie, z różnym skutkiem, ruszyło dopiero w latach 90.), trójwspółrzędne stacje radiolokacyjne, nowe radiostacje, okręty desantowe 767 Lublin czy wspomniane czołgi T-72M i T-72M1, oparte na nich wozy zabezpieczenia technicznego WZT-3, haubice samobieżne Goździk itd. Pod tym względem lata 80. były nieco lepsze niż 70.; kończono prace przy wielu własnych projektach uzbrojenia nowej generacji, ale, inaczej niż w czasach Gomułki, ich wdrożenie natrafiało na coraz większe problemy, co powodowało wieloletnie opóźnienia. Faktycznie też wiele z systemów uzbrojenia i sprzętu wojskowego, które finalizowano w epoce Jaruzelskiego, było pokłosiem programów czy licencji podpisanych lub uruchomionych jeszcze w czasach „późnego Gierka”. Gruba kreska transformacji Zbrojeniowy armagedon. Przełom polityczny lat 1989–91 był dla polskiego przemysłu zbrojeniowego istnym armagedonem. Rozpad bloku wschodniego i ZSRR, rozwiązanie Układu Warszawskiego i RWPG wstrząsnęły nim równie mocno jak wewnętrzny kryzys gospodarczy, z inflacją w 1990 r. na poziomie 585 proc. czy wielkimi redukcjami w Wojsku Polskim. Utracono nie tylko zasadniczy rynek eksportowy – tzw. demoludy, ale i część dewizowych, z lukratywnymi umowami dla Iraku na czele. Koniec zimnej wojny i odprężenie sprawiały, że zapotrzebowanie na broń wyraźnie zmalało. Dla zakładów takich jak w Mielcu, które liczyły na powtórzenie sukcesu An-2 samolotem An-28, czy HSW, gdzie produkowano setki MT-LB, oznaczało to olbrzymie problemy. Symbolem kryzysu stało się 100 sztuk transporterów MT-LB dla Iraku, które nieopłacone niszczały na placu w Stalowej Woli. Pod koniec dekady lat 90. zaledwie 5 proc. wyrobów wojskowych wytwarzanych w Polsce opuszczało jej granice. Ogólnie moce produkcyjne wykorzystywano w 15–20 proc. Kryzys szczególnie uderzył w duże zakłady zbrojeniowe, które były uzależnione od sprzedaży wyrobów finalnych (gotowe okręty, samoloty, działa czy czołgi) i których produkcja cywilna również opierała się na ciężkim asortymencie, np. maszynach budowlanych. Utracono sieci kooperantów. Mająca dotychczas mało wspólnego z normalną ekonomią wymiana handlowa została zastąpiona twardymi prawami rynku. Od 1991 r. państwowe zakłady zaczęto przekształcać w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Gwałtownie zaczęło spadać zatrudnienie. O ile w 1987 r. przemysł zbrojeniowy zatrudniał 180 tys. ludzi (jedną trzecią bezpośrednio przy produkcji wojskowej), to w 1997 r. już tylko 70 tys., a w 2001 r. ok. 35 tys. Tym samym zatrudnienie powróciło do poziomu z 1950 r., początku wielkiej industrializacji przemysłowej. Część ludzi zastąpiły maszyny, ale olbrzymi wpływ miała na to zmniejszająca się skala produkcji. Np. HSW pomiędzy 1991 a 2001 r. bezskutecznie zabiegała w MON o nowe kontrakty zbrojeniowe, m.in. proponując różne pojazdy na bazie transporterów MT-LB czy promując kołowe wozy Pandur w kooperacji z ich austriackim producentem. W tym czasie liczba zatrudnionych w spółce zmalała z 17 do 8 tys. Choć więc zatrudnienie było zdecydowanie niższe niż w latach 80. i 70., to i tak zbyt duże w stosunku do realnych zamówień produkcyjnych. Państwo było zmuszone