Granica stale przesuwana
Po I wojnie. Polacy z byłych ziem wschodnich I Rzeczpospolitej doczekali się po I wojnie niepodległości, ale liczni z nich pozostali poza granicami odrodzonego państwa. Polsko-sowiecki układ o repatriacji przez kilka lat (do 1924 r.) stwarzał im szansę opuszczenia ZSRR, jednak decyzje o porzuceniu ojcowizny, grobów przodków, wyjeździe w nieznane były trudne. W konsekwencji na terenie federacji sowieckiej pozostało ok. 1,5 mln Polaków. Ponad 120 tys. z nich padło ofiarą ludobójczej tzw. operacji polskiej NKWD (1937–38), a ci, co ją przeżyli, w większości zostali zesłani do Azji Środkowej, w warunki dziesiątkujące ich z roku na rok.
Po II wojnie. Kolejny szok nastąpił we wrześniu 1939 r. W wyniku zmasowanego uderzenia Wehrmachtu i Armii Czerwonej załamało się państwo polskie. W traktacie o przyjaźni i granicy (28 września 1939 r.) zwycięzcy rozgrabili jego terytorium, którego ponad połowa, z ludnością sięgającą 12 mln, znalazła się w granicach ZSRR i Litwy, wkrótce także ofiary sowieckiej agresji. Farsa przeprowadzonych przez sowieckie władze na terenach anektowanych wyborów przesądziła formalne ich włączenie do ZSRR. W wyniku „porządkowania sytuacji ludnościowej”, w trybie czterech masowych deportacji oraz niemal codziennych wywózek, do czerwca 1941 r. co najmniej pół miliona rdzennych polskich mieszkańców tych ziem wywieziono w głąb ZSRR, głównie do obwodu archangielskiego i do Kazachstanu. Przetoczenie się przez byłe ziemie wschodnie II Rzeczpospolitej walca wojennego przyniosło dalsze dotkliwe straty wśród ich rdzennej ludności.
W końcowej fazie wojny 27 lipca 1944 r. nową granicę wschodnią państwa polskiego wyznaczyła Moskwa w tajnym dokumencie podpisanym z wasalnym Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (PKWN).