Germanie kontra Słowianie

Mit to potężne narzędzie – kształtuje tożsamość, mówi, jak żyć i co myśleć, dodaje otuchy i wzmacnia. Dziś w konfrontacji z nauką często przegrywa, w przeszłości jednak wśród intelektualistów byli gorliwi piewcy mitów, którzy kształtowali wizję dziejów zgodnie z potrzebami władców, stanów, Kościoła, a w nowożytnych państwach – narodowościowych ideologii lub ludu. W XIX w. wręcz celem nauki było umacnianie narodowotwórczych legend. Wątłe źródła tekstowe podlegały życzeniowej interpretacji, której w sukurs przyszła archeologia, doskonale nadająca się, by udowadniać chwalebną wizję przeszłości państw i narodów. Do czasu, bo potem to ona zaczęła ją – nomen omen – podkopywać. Plastycznie dopasowany Opowieści o pochodzeniu, cudownych narodzinach i heroicznych czynach legendarnych przodków stanowią społeczne spoiwo każdej grupy ludzi niepowiązanych więzami krwi. To one kształtują wspólną pamięć i wzorce zachowań. Według filologa klasycznego Waltera Burkerta korzeni mitów bohaterskich, jak epos o Gilgameszu, Iliada czy Odyseja, doszukiwać się można w sztuce paleolitycznej. Ale ludzka pamięć jest zawodna i łatwo ją zmanipulować, więc narracje ewoluowały, były upraszczane lub rozbudowywane o nowe elementy. Wbrew pozorom nawet pojawienie się pisma tego nie zmieniło, bo i w kulturach piśmiennych tradycja jest stale wymyślana i adaptowana na nowo. Gdy powstawały pierwsze królestwa, mity dynastyczne stały się fundamentem legitymizacji władzy. Kronikarze nadawali im formę fantastycznych opowieści, a artyści przedstawiali znanych z nich bohaterów. Tak było z legendą o założeniu Rzymu czy średniowiecznych państw, których początki okrywa mgła tajemnicy. W przypadku Polaków wyjątkowo gęsta, bo Słowianie nie mieli pisma, więc wszystko, co było przed chrztem Mieszka, to przekazywane ustnie baśnie o przodkach. Przy braku historycznych źródeł kronikarze mogli wybierać sobie bardziej pasujące elementy. Gall Anonim w opowieści o Piaście Kołodzieju podkreślił jego chłopskie pochodzenie i motyw przejścia z pogaństwa na chrześcijaństwo. To on uczynił z Bolesława Chrobrego władcę absolutnego, który symbolicznie wyznacza granice, wbijając słupy w rzekę Salę i uderza mieczem (Szczerbcem) w Złotą Bramę w Kijowie. Wincenty Kadłubek uwypuklił zasługi Krakowa, wprowadzając elementy baśniowo-pogańskie: smoka wawelskiego, Kraka i Wandę, oraz nadał dziejom Polaków antyczny sznyt, opisując zmagania przodków z Juliuszem Cezarem. Odpowiedzią Wielkopolan był mit o Lechu, Czechu i Rusie, czyniący z Gniezna i Poznania kolebkę państwowości. W XIV w. kronikarz Dzierzawa dopisał Polakom biblijny rodowód, czyniąc z nich potomków Jafeta, syna Noego. A Jan Długosz za protoplastów polskiej szlachty uznał Sarmatów, którzy podbili chłopów będących potomkami biblijnego Chama. Z czasem mit ten zyskał popularność jako legitymacja praw szlachty do panowania nad chłopami. Wszystkie te mity ukształtowały tożsamość Polaków. Wspólnotę jednoczący Niemcy byli w lepszej sytuacji, bo poprzez kontakty z Rzymem więcej o nich pisano i szybciej zaczęli sami pisać o sobie. Według Herfrieda Münklera, autora „Mitów Niemców”, ich rozwój polityczny i historię można śledzić, badając ich legendy, takie jak o Nibelungach (Nibelungenlied) czy cesarzu Fryderyku Barbarossie. W XIX w. te bohaterskie opowieści przekształciły się w mity narodowe, jednocząc mieszkańców podzielonych Niemiec w myśl filozofii Johanna Herdera, który wprowadził pojęcie ducha narodu, a sam naród zdefiniował jako wspólnotę, którą łączy język i kultura, niezależnie od stanu i miejsca zamieszkania. Do rangi narodowego mitu awansowała bitwa w Lesie Teutoburskim, w której Germanie pobili wojska rzymskie dowodzone przez Warrusa. Po tej klęsce limes na Renie i Dunaju stał się granicą dwóch światów. Niemcy długo żałowali, że nie weszli w krąg cywilizacji antycznej, ale ich stosunek do bitwy zmienił się po zjednoczeniu, gdy Theodor Mommsen stwierdził, że bitwa była punktem zwrotnym w dziejach, a Arminius – wódz Cherusków, który podstępem wciągnął rzymskie legiony w zasadzkę – to wyzwoliciel Niemiec. Las Teutoburski stał się symbolem obrony germańskiej tożsamości, a Arminius, zwany Hermannem – ojcem narodu. Wilhelm I w 1875 r. wzniósł w okolicach Detmold pomnik Cherusków, by pokazać, że czuje się ich następcą. To był już kolejny taki monument, bo w 1843 r. koło Ratyzbony król Bawarii Ludwik I wzniósł narodowy panteon w kształcie greckiej świątyni z portretami niemieckich bohaterów, który nazwał Walhallą, czyli miejscem przebywania poległych w chwale bohaterów. Co z tego, że obydwa pomniki były kiczowate i naciągane, skoro spełniały swoje ideologiczne zadanie, wzmacniając narodowotwórczy mit, który zresztą znalazł poparcie w badaniach tuza niemieckiej archeologii – Gustafa Kossinny. Pochodzący z Tylży badacz zakładał, że kultury archeologiczne, identyfikowane na podstawie pozostałości materialnych, można łączyć z konkretnymi etnosami. W ten sposób poszerzył germańskie wpływy na wschód (twierdził, że kolebką Germanów jest Pomorze i Wielkopolska), jako słowiańskie wskazywał natomiast błota Prypeci. To on wylansował tezę o Słowianach jako nacji prymitywnej i nieudolnej, która dopiero po spotkaniu Germanów zaczęła się cywilizować. Jego teoria potwierdzała germańskie prawo do ziem wschodnich i dowodziła wyższości kulturowej Germanów nad Słowianami, tym samym legła u podstaw niemieckiego nacjonalizmu i roszczeń terytorialnych narodowych socjalistów. Z ziemi wyciągany Rozkwit nacjonalizmów dotyczył całej Europy, ale wśród Polaków był niemal równie silny jak w Niemczech ze względu na patriotyczne wzmożenie pod zaborami, jak i przyjęcie herderowskiej idei narodu jako wspólnoty etnicznej. Co prawda polscy intelektualiści oświeceniowi (np. Adam Naruszewicz) uważali legendy sprzed chrztu Mieszka za wytwór fantazji, ale całkowite odrzucenie króla Kraka czy Piasta Kołodzieja okazało się niemożliwe i niezgodne z potrzebami patriotycznymi. Ten ostatni stał się wręcz wzorem cnót i władcą idealnym, rzekome 1000-lecie jego wstąpienia na tron zamierzano obchodzić w Wielkopolsce w 1860 r. Nawiązania do wielkiej tradycji przodków miały działać ku pokrzepieniu serc, ale miewały wyraźny rys narodowościowy. Zorian Dołęga Chodakowski, archeolog i etnograf oraz autor wydanego w 1818 r. dzieła „O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem”, postawił sobie za cel „odkrywanie słowiańskości ziemi polskich”. Wśród literatów propagatorem słowiańskiej przeszłości był kolekcjoner, miłośnik archeologii Ignacy Kraszewski. Jego wyidealizowana wizja sielskiej, związanej z naturą Słowiańszczyzny, przedstawiona w „Starej baśni”, odpowiadała wiedzy naukowej z końca XIX w. Do rangi narodowej świętości urosła pamięć o bitwie pod Grunwaldem, służąca za lekarstwo na kompleks niższości wobec dominacji zachodniego sąsiada i symbol dawnej wielkości. Do jej popularyzacji przyłączyli się artyści (Jan Matejko) i pisarze (Bolesław Prus, Maria Konopnicka, Henryk Sienkiewicz). Zresztą i po odzyskaniu niepodległości nie przestano odwoływać się do początków polskiej państwowości, stąd porównania Piłsudskiego do Chrobrego czy wybór Szczerbca na symbol Młodzieży Wszechpolskiej. Jednak nic bardziej nie poprawiło samopoczucia Polaków i ich wizerunku w oczach Europy niż odkrycie osady łużyckiej w Biskupinie. W 1932 r. nauczyciel z Biskupina Walenty Szwajcer zauważył wystające z wody miejscowego jeziora drewniane pale. Gdy znalazł do tego na brzegu fragmenty ceramiki, zgłosił odkrycie prof. Józefowi Kostrzewskiemu z Poznania, który rozpoczął badania. Dwa lata później odsłonił świetnie zachowane osiedle obronne z VIII w. p.n.e., które światowa prasa nazwała polskimi Pompejami. W osadzie był półkilometrowy wał z trzech rzędów dębowych skrzyń otaczający 13 rzędów domostw, w których mogło mieszkać nawet tysiąc osób. Dla Kostrzewskiego był to dowód na słowiańską ciągłość osadniczą od ponad 3 tysiącleci, bo polski archeolog był wyznawcą teorii etnicznej, jak i jego mistrz Kossinna, z tym że w przeciwieństwie do niego widział w kulturze łużyckiej Prasłowian. Biskupin stał się osią sporu z Niemcami, którym słowiańska hipoteza tak doskwierała, że po zajęciu Polski rozpoczęli własne badania. Ich teoria, jakoby osadę wznieśli Ilirowie, których wygnał najazd ludów germańskich, była jednak nonsensem, gdyż Goci i Wandalowie wyruszyli ze Skandynawii kilkaset lat po upadku Biskupina. O tym, jak naukowo-ideologiczny spór przekładał się na polityczne nastroje, pisał w 1938 r. Józef Kisielewski w reportażu „Ziemia gromadzi prochy”. W czasie podróży po Niemczech uderzyła go dominacja „mitu jednolitej i wszechogarniającej pangermańskości: wielkiego mitycznego narodu, który żył w bardzo mrocznych czasach na przestrzeni całej środkowej, północnej i zachodniej Europy, a później tylko przez złośliwość losu rozpadł się, zdegenerował i zmącił swoją rasową jednolitość”. Pisarz odpierał germanofilskie argumenty, sięgając po te rehabilitujące Słowian, głównie pochodzące z badań prof. Kostrzewskiego. Niezbędny do odbudowy Po drugiej wojnie światowej wszelkie mity narodowe okazały się niezwykle pomocne przy budowaniu nowej Polski i tłumaczeniu zmiany granic. Ziemie Odzyskane, zwane przez Bolesława Bieruta bolesławowymi, powróciły do macierzy, więc symbolicznie wbito w dno Odry graniczne słupy. Mieszko i Bolesław Chrobry zaczęli funkcjonować jako założyciele Polski Ludowej, w czym pomógł im chłopski jakoby rodowód Piastów. Ważnym propagandowo wydarzeniem miały być obchody 1000-lecia chrztu Polski, przy czym władze niewygodny, religijny aspekt starały się odsunąć na dalszy plan, podkreślając jego państwotwórcze znaczenie i pogańskie początki. Zakrojone na ogromną skalę wykopaliska rozpoczęła w 1949 r. instytucja kierowana przez Aleksandra Gieysztora – Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Powrócono wówczas do Biskupina, który miał posłużyć do budowy słowiańskiej i socjalistycznej tożsamości, bo w jednolitej zabudowie i braku przedmiotów zbytku (osadę opuszczono) doszukiwano się egalitaryzmu „typowego dla społeczeństwa socjalistycznego”. Do lat 60. nikt nie miał wątpliwości, że Biskupin zbudowali Prasłowianie, z których można było być dumnymi – w końcu w czasach, gdy Rzym był małą wioską, oni stawiali drewniane grody. Niestety, tezę o słowiańskości kultury łużyckiej zaczęły podważać coraz liczniejsze dowody materialne wskazujące, że kulturowi protoplaści pojawili się na ziemiach między Wisłą i Odrą dopiero w VI w. Do dziś nie wiadomo, kim byli i jakim językiem mówili budowniczowie wzniesionego ok. 1300 lat wcześniej Biskupina, bo ich etniczna identyfikacja, wbrew przekonaniu Kostrzewskiego, nie jest możliwa. Pocieszeniem może być, że obok osady łużyckiej Słowianie założyli potem w Biskupinie piastowski gródek. Mimo to słowiańska legenda Biskupina utrzymywała się długo, utrwaliła ją szkoła i literaci, szczególnie Paweł Jasienica cyklem archeologicznych reportaży „Świt słowiańskiego jutra”, „Archeologia na wyrywki” i „Słowiański rodowód”. Na fali powojennego rewanżyzmu książki historyczne gloryfikujące początki polskiej państwowości były zresztą niezwykle popularne. Jeszcze w 1945 r. wyszły „Srebrne Orły” Teodora Parnickiego, które poprzez wydarzenia z przełomu X i XI w. miały tłumaczyć podglebie konfliktu polsko-niemieckiego. Natomiast Antoni Gołubiew w swoim czterotomowym „Bolesławie Chrobrym” głównym czynnikiem wpływającym na ewolucję narodu polskiego czynił chrześcijaństwo. Jednak w miarę jak napływały coraz to nowe dane archeologiczne z badań milenijnych, literaci zaczęli się gubić. Gołubiew nie dokończył swego monumentalnego dzieła, które pisał przez 30 lat, co tłumaczył tym, że ilość materiału źródłowego go przerosła. Podobnie Parnicki, którego erudycyjne powieści historyczne były w latach 60. rozchwytywane, w 1974 r. przyznał, że jego stosunek do historii zmienił się, bo „im lepiej ją poznaję, tym mniej mam przekonania do możliwości rozeznawania przez siebie, co w historii jest prawdziwym obrazem przeszłości, a co rodzajem fikcji, pisarstwa, propagandy dla celów właściwych tamtej epoce”. Trochę niepasujący Pewne mity padły – nikt już nie zachwyca się bezkrytycznie słowiańską ceramiką czy obróbką drewna, aby udowadniać, że były równie zaawansowane i porównywalne do kultury materialnej końca I tys. na zachodzie Europy. Przede wszystkim jednak badania archeologiczne pokazały, że osadnictwo na obecnych polskich ziemiach jest bardziej skomplikowane, niż wydawało się jeszcze w latach 60. Nie tylko trudno obronić (choć niektórzy nadal próbują) tezę, jakoby przedstawiciele kultury łużyckiej byli Prasłowianami, tak samo wiele pytań wzbudziły badania archeologiczne w miejscach związanych z początkami państwowości. Archeolodzy zaczęli znajdować skarby i pochówki skandynawskie, pojawiło się słuszne przypuszczenie, że drużyna Mieszka i Bolesława wcale nie była czysto słowiańska. Niektórzy zaczęli sugerować, że Mieszko-Dagome był Skandynawem. Te „antypolskie” sugestie wzbudzały kontrowersje wśród samych badaczy, a do opinii publicznej przebiły się jako ciekawostka. Tymczasem mało kto wie, że na terenie ziem polskich mieszkali nie tylko Słowianie i że ci obcokrajowcy mogli mieć wpływ na tworzenie polskich elit, a może i budowę polskiej państwowości. Doskonałą ilustracją jest stanowisko archeologiczne Bodzia pod Włocławkiem, gdzie archeolodzy natrafili na wieloetniczne cmentarzysko rodzinne z przełomu X i XI w., na którym pochowano zamożne osoby, utrzymujące kontakty z całą Europą. Z pewnością nie byli to najemnicy, którzy po służbie zazwyczaj wracali do domu, tylko osoby doskonale ustosunkowane, być może znające Bolesława Chrobrego. W ich grobach, budowanych na modłę zachodnią, znaleziono przedmioty z Rusi Kijowskiej, Bizancjum, Czech, Niemiec, Skandynawii, a nawet Anglii. Podczas gdy jeden z przebadanych mężczyzn miał haplogrupę (grupę cząsteczek na chromosomie Y) I1, typową dla Skandynawii, kobiety wyposażone w słowiańskie ozdoby mogły być autochtonkami. Czyli przybysze wchodzili w związki ze Słowiankami, co oznacza, że wprowadzali zarówno elementy elitarnej europejskiej kultury, jak i genetyczny chaos w rzekomo jednolity słowiański genotyp. W ciągu ostatnich 20 lat nie tylko w Polsce oderwana już od ideologii i wspierana przez nauki ścisłe archeologia i antropologia zaczęły wywracać do góry nogami XIX-wieczną mityczną wizję dziejów. Z badań DNA, zarówno żyjących ludzi, jak i szczątków kopalnych wynika, że stworzony wówczas obraz zasiedlania Europy jest błędny. Mylili się Kossinna i Kostrzewski, że zawsze jedne kultury zastępowały drugie w wyniku inwazji; mylili się ci, którzy twierdzili, że zmiany kulturowe odbywały się na skutek wewnętrznych procesów. Jak sądzi brytyjski mediewista Peter Heather, autor książki „Imperia i barbarzyńcy”, kultur nie należy postrzegać jako kul bilardowych, które uderzając o siebie, przesuwają się, nie ulegając zmianom. Są bardziej jak kule śniegowe, które tocząc się, zabierają ze sobą to, co napotykały, i zostawiają to, co od nich odpadło. Poza tym migracja nigdy nie polegała na tym, że ze swych siedzib