Drang nach Osten

Limes rzymskiego cesarstwa został wyznaczony w zachodniej i środkowej Europie przez bieg Renu i Dunaju. Fakt, że późniejsza Polska nie znalazła się w tych granicach, ciąży na polskich dziejach do dzisiaj. Tak samo jak i fakt, że kiedy upadek imperium nie pogrzebał idei byłego cesarstwa jako struktury jednoczącej wspólnotę cywilizacyjną kontynentu, która zrewitalizowała się później w Świętym Cesarstwie Rzymskim (Narodu Niemieckiego), to Polacy znów nie znaleźli się w granicach tej struktury, jak choćby Czesi. Choć tym razem mogło się tak było stać (i niewiele po temu brakowało, bo więzy lenne między Ottonem I a państwem Mieszka istniały). Nie zajmowałoby nas w każdym razie dzisiaj hasło polityczne, a mówiąc zasadniej – polityczny komunał, który stał się narodowym mitem pod nazwą Drang nach Osten (parcia na Wschód). Zresztą pojawiło się ono w dyskursie publicznym bardzo późno, bo zaledwie przed półtora wiekiem, i tylko spustoszenie, jakiego dokonało w polskich głowach, nie pozwala o tym pamiętać, bo zatruwa je i dzisiaj, sugerując historyczną rzeczywistość, jakiej za nim nie było i nie ma. Ów Drang nach Osten jawi się jako mroczny składnik duszy niemieckiej, budzący się cyklicznie niczym wulkan i zionący agresją na Wschód, w pierwszej kolejności na Polskę. Jego złowrogimi emanacjami mieli być kolejno margrabia Hodon, cesarz Henryk II, Zakon Szpitala NMP Domu Niemieckiego, potem długo, długo nic, aż wreszcie zabulgotało znów w duszy niemieckiej i na Polaków spadły plagi w postaci Fryderyka II, Bismarcka, Hitlera, Adenauera, a w obecnych czasach frau Merkel (ten poczet jest dowolnie wymienny, choć akurat ci protagoniści są jego filarami). Mechanizmy powstania i funkcjonowania mitu Drang nach Osten są dobrze opisane (wystarczy sięgnąć po 17 tom PBN „Polacy i Niemcy. Historia – kultura – polityka” z 2003 r. pod red. Andreasa Lawatego i Huberta Orłowskiego), tyle tylko, że wiedza ta jest bezradna wobec siły i presji poglądów tabloidalnych. Niemniej fakty pozostają faktami. Czasy Piastów To nie ekspansja na Wschód przyświecała cesarstwu u zarania państwa pierwszych Piastów, lecz wola współpracy z nim. Otton III, intelektualista i polityczny wizjoner na tronie, żyjący ideą przebudowy cesarstwa i federacji chrześcijańskich monarchii Europy pod swoim przywództwem, przewidywał dla Bolesława Chrobrego, który cesarza podejmował w 1000 r. w Gnieźnie, partnerską rolę militarnego gwaranta tego układu na wschodzie zreformowanego cesarstwa. Polskiego władcę tytułował dlatego „bratem i współpracownikiem cesarstwa”. Ale to nie pamięć gnieźnieńskiego spotkania na szczycie i jego owoców (niezależny od niemieckich metropolii Kościół polski) kształtuje dzisiaj popularne polskie wyobrażenia o tamtych czasach, lecz utrwalony przede wszystkim przez Karola Bunscha w jego powieściach piastowskich (ich wielusettysięczne nakłady indoktrynowały w PRL całe pokolenia młodzieży szkolnej w duchu niemieckiego zagrożenia) obraz agresywnego wobec Polski średniowiecznego państwa niemieckiego, które miało jakoby wtedy położyć podwaliny pod wielowiekowy, uwieńczony ekspansjonizmem Hitlera, eksterminacyjny Drang nach Osten. Prawdą jest, że po przedwczesnej śmierci Ottona III (i upadku jego politycznych planów) toczono okresowo wojny, ale – po pierwsze – nie były to konflikty narodowe w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, a po drugie – sprowokował je po części sam Chrobry zaczepno-aneksyjnymi działaniami na Połabiu i w Czechach. Później Piastowicze, wielorako spowinowaceni z dworem cesarskim i wielkimi niemieckimi domami arystokratycznymi (co samo w sobie było wielkim prestiżowym sukcesem młodej monarchii), prowadząc wewnątrzrodzinne, dynastyczne spory, sięgali po militarną pomoc krewniaków lub arbitraż samego cesarza, co najczęściej także kończyło się konfrontacją militarną. Ahistoryczną manipulacją jest więc przypisywanie działalności Bolesława Chrobrego zachodniosłowiańskiej idei mocarstwowej wymierzonej politycznie (na zasadzie przeciwwagi) w cesarstwo niemieckie. Ale tak czy inaczej to polityka Chrobrego, nie zaś jakiś germański Drang nach Osten, „doprowadziła w nieco dłuższej perspektywie do izolacji politycznej Polski i do katastrofy za panowania Mieszka II i po jego śmierci” (Jerzy Strzelczyk). Z katastrofy tej wyszła wtedy ona m.in. przy wydatnej pomocy niemieckiej (bo była też pomoc ruska). Niemiecka pomoc była finansowa, ale także militarna: powracającego z wygnania do spustoszonego kraju syna Mieszka II, Kazimierza, zwanego później Odnowicielem, jego wuj arcybiskup koloński Hermann II wywianował hufcem pięciuset ciężkozbrojnych rycerzy. Przede wszystkim jednak wspierał siostrzeńca (był bratem żony Mieszka II Rychezy Lotaryńskiej, która przeszczepiała do Polski duchową i materialną kulturę swojej nadreńskiej ojczyzny) w odbudowie polskiej organizacji państwowej i kościelnej, przysyłając księży i zakonników, głównie benedyktynów. Nadreński mnich Aaron, prawa ręka Kazimierza w sprawach kościelnych, w 1046 r. wyświęcony przez Hermanna II na biskupa krakowskiego, zainicjował budowę drugiej katedry w Krakowie i przygotował założenie tynieckiego klasztoru. Biskup Aaron jest symbolem ożywionych kontaktów w owej dobie między Polską a ziemią lotaryńską, skąd wraz z benedyktynami trafiły nad Wisłę architektura kościelna, reforma klasztorna oraz tamtejsze tradycje kultowe (np. kult czczonych na Wawelu kolońskich świętych, Gerona i Leonarda). W ślad za niemieckimi zakonnikami i budowniczymi wędrowały do Polski cenne rękopisy, wyroby rękodzieła artystycznego i sami ich twórcy, jak np. pochodzący z Nadrenii złotnik Mieszka III Starego – Konrad. Bodajże pierwszą sceną do ikonografii dziejów Polski jest pochodzące z ok. 1026 r. przedstawienie księżnej lotaryńskiej Matyldy, szwagierki cesarza Konrada II, przekazującej Mieszkowi II mszał rzymski. Mitologizacja sąsiedzkich konfliktów między cesarstwem niemieckim i piastowską Polską w duchu narodowym (czemu sankcji udzielił Zygmunt Wojciechowski, tytułując w 1945 r. swoją książkę „Polska – Niemcy. Dziesięć wieków zmagania”) zrodziła żywą do dziś (i to czasem także w książkach historyków akademickich) legendę o krwawej bitwie na Psim Polu pod Wrocławiem, gdzie Bolesław Krzywousty zadać miał w 1109 r. druzgocącą klęskę wojskom Henryka V (interweniującego w jego dynastyczny spór z bratem Zbigniewem). Polska mitologia niemieckiego Drang nach Osten wykreowała tę fikcyjną bitwę w obiegowej świadomości historycznej do rangi jednego z największych starć oręża polskiego z teutońską nawałą, prefigurującego niejako Grunwald. Ale na fałszowaniu przeszłości nie zbudujemy narodowej tożsamości, jak usiłują to wmówić dzisiejsi macherzy od tzw. polityki historycznej, lecz co najwyżej upiorny nacjonalizm jako plemienną religię polityczną. Faktycznym polskim zwycięstwem w tamtej epoce było uratowanie bytu państwowego – powtórzmy: przy niemieckiej pomocy – i zakotwiczenie go dzięki temu w kręgu cywilizacji zachodniej, której Niemcy były naturalnym pasem transmisyjnym. Szersze otwarcie się wtedy Polski na wpływy niemieckie przeorało Polskę cywilizacyjnie (melioratio terrae, tzw. prawo niemieckie dla miast, choć nigdy nie było jego jednolitej postaci), nie przełożyło się jednak na przyjęcie się tu centralistycznego modelu władzy państwowej, czego rezultatem była polityczna dezintegracja kraju. Proimigracyjna polityka Piastów (zapoczątkowana na masową skalę w dzielnicy śląskiej przez Henryka Brodatego) nie różniła się w tym względzie od polityki dworów innych młodych państw środkowej Europy. Wszędzie postrzegano biegłych w swoich profesjach cudzoziemców jako cennych pośredników w przekazywaniu zdobyczy kulturowych i cywilizacyjnych z zachodu kontynentu. Stąd (przypisywany mylnie węgierskiemu św. Stefanowi) XII-wieczny traktat o obowiązkach władców poucza wręcz, że „królestwo jednego języka i jednakowych obyczajów słabe jest i kruche”, cudzoziemcy zaś przynoszą ze sobą nie tylko „rozmaite języki i sposoby życia”, ale i bogactwo „rozmaitych nauk i biegłości techniczno-militarnej”. Akurat to Niemcy dysponowały wówczas na kontynencie nadwyżką mobilnego potencjału demograficznego, któremu pracę i chleb, a nawet kariery, dać mogły nie do końca jeszcze zaludnione i gospodarczo wykorzystane, a leżące po sąsiedzku ziemie Piastów, Przemyślidów i Arpadów. Rozwój gospodarczy wiązał się w tamtych czasach nierozdzielnie z inwestowaniem w osadnictwo, tj. w pomnażanie potencjału demograficzno-ekonomicznego na danym terenie. Opatrywanie tych operacji etykietkami niemieckiej ekspansji politycznej czy nawet rekonesansu pod agresję militarną jest zafałszowywaniem historycznych stosunków owej doby w imię nacjonalistycznych ideologii rodem z XIX w. Przybysze szybko wrastali w nową ojczyznę, stając się lojalnymi członkami rodzimych społeczności. Doba jagiellońska W następujących teraz wiekach pokoju na zachodniej granicy polskiego państwa (cieszącej się zasłużoną sławą najspokojniejszej w ówczesnej Europie) dysonansem jawił się stuletni lokalny konflikt na północy z krzyżackim państwem zakonnym. Był on niejako z góry wpisany w sojusz polsko-litewski, który uderzał bezpośrednio w interesy zakonu. Chrzest Jagiełły i Litwy krzyżował zakonne plany, podważając potrzebę dalszego istnienia i działalności krzyżaków nad Bałtykiem. Konflikt zakończył się ostatecznie w 1466 r. pokojem toruńskim i polską wygraną (ale po wcześniejszym wypowiedzeniu posłuszeństwa zakonowi przez Związek Pruski) i podziałem państwa zakonnego. Jego bogatsza, zachodnia część (zwana odtąd Prusami Królewskimi) znalazła się jako autonomiczna dzielnica w granicach Królestwa Polskiego. Część wschodnia, zwana Prusami Wschodnimi, wróciła do zakonu, ale na prawach lenna Polski. Rzeczpospolita ekspandowała odtąd aż po kres swego istnienia na wschód (gdzie polscy nobile liczyć mogli na nadania ziemskie niemożliwe już na zachodzie), a konfliktów z Niemcami nie było. Jeszcze na początku XVIII w. pewien anonimowy autor konstatował przy okazji wielkiej wojny północnej z uznaniem: „Polska nie chce od Niemiec niczego i Niemcy niczego nie żądają od Polski. Bardzo życzyć by sobie trzeba, żeby wszystkie narody tak potrafiły obchodzić się ze sobą, a mało słyszelibyśmy wtedy o wojnach”. Fakt, że w postaci Prus Królewskich została przyłączona do Polski najbardziej odtąd w kraju zurbanizowana prowincja, zasiedlona najsilniejszym mieszczaństwem, nie został z różnych powodów należycie wykorzystany. Na odsuwających tę warstwę od wpływu na politykę i gospodarkę posunięciach szlachty zaważyła na poczesnym miejscu jej etniczna obcość, a niebawem reformacja, bo odtąd luteranizm pozwalał Niemcom zaakcentować wobec Polaków swoją narodową odrębność. Dlatego też nazywany był przez polską jezuicką propagandę antyreformacyjną pogardliwie szwabską wiarą. Ale z niemieckiego mieszczaństwa Prus wywodziło się wielu wybitnych polskich patriotów, aby wskazać tu tylko na wczesny przykład żyjącego na przełomie XV i XVI w. pierwszego polskiego dyplomaty zawodowego Johanna von Hoefena, czyli Jana Dantyszka (będącego np. zwolennikiem pełnej inkorporacji Prus Książęcych do Królestwa), czy Mikołaja Kopernika. Wszelako nie tylko mieszkańcy Prus Królewskich zmieniali w całym tym okresie strukturę etniczną Rzeczpospolitej. W XV w. dokonała się intensywna polonizacja osadników jeszcze ze średniowiecza, którzy masowo przybierali teraz polskie nazwiska, bywało że spolszczali je według niemieckich znaczeń. Stąd Walerian N. Trepka szydził w „Liber Chamorum” z rzekomej szlachty Dworzańskich vel Nowodworskich, przypominając, że rody te wywodzą się z rodziny Ofmanów, czyli niemieckich Hofmannów (które to słowo znaczy po niemiecku dworzanin). Polonizacja tej starej imigracji zbiegła się w czasie z napływem nowej fali przybyszów, dużo mniej liczebnej, ale bardzo istotnej, bo przynoszącej ze sobą praktyczną znajomość funkcjonowania prawideł gospodarki wczesnokapitalistycznej oraz rozwiniętych technik przemysłowych w zakresie górnictwa, hutnictwa, odlewnictwa, druku i produkcji papieru. A tych potrzebowała wyrastająca na europejskie mocarstwo Polska jagiellońska bardzo pilnie. Stąd udzielała cudzoziemcom atrakcyjnych monopoli (jakie były już nie do pomyślenia na Zachodzie), zwolnień od ceł, wyłączała cennych przybyszy spod kontroli miejskich władz sądowych, podporządkowując ich bezpośrednio jurysdykcji królewskiej itp. O ile we wcześniejszych wiekach niemieccy osadnicy ściągali do Polski głównie z ziem nadgranicznych, później ze zniemczonego Śląska, to teraz rekrutowali się przede wszystkim z wysoko rozwiniętego południa i zachodu Niemiec, w tym z terenów dzisiejszej Szwajcarii. Norymberskich mieszczan można w drugiej połowie XV w. spotkać od Poznania, przez Kraków, Warszawę, Lublin aż po Lwów. Na operacjach finansowo-kredytowych, jakie musiały towarzyszyć działalności górniczo-hutniczej takich ówczesnych przedsiębiorców jak, Johann Thurso, Kasper Ber czy Paul Kaufmann, wyrastały fortuny bankierskie, w tym największa w renesansowej Polsce, porównywalna znaczeniem z rodzinami Fuggerów w Niemczech czy Chigich we Włoszech, wywodzącego się z Landau w Palatynacie i osiadłego w Krakowie w latach 80. XV w. rozgałęzionego rodu Bonerów. Jan (Hans), twórca potęgi rodu, i jego bratanek Seweryn finansowali dwór i wojny, także przeciwko krzyżakom, trzech polskich królów: Aleksandra Jagiellończyka, Jana Olbrachta i Zygmunta Starego. O ile Bonerowie byli królewskimi bankierami, a faktycznie ministrami skarbu, to współczesny im Just Ludwik Decjusz (Dietz), pochodzący z alzackiego Weissenburga królewski sekretarz i apologeta jagiellońskiej dynastii, zasłużył się nowej ojczyźnie jako inspirator reformy polskiego systemu monetarnego oraz polsko-pruskiej unii monetarnej. Rozkwit założonego w 1364 r. uniwersytetu krakowskiego i rozwój kontaktów naukowych z Zachodem przyciągnął do Polski przemysł drukarsko-papierniczy, którego zwiastuni przybyli do Krakowa z południa Niemiec. Nawet półwiecze nie minęło od wynalazku Gutenberga, a wędrowny mistrz czarnej sztuki z Bawarii Kasper Straube wytłoczył pod Wawelem w 1473 r. pierwszy w Polsce druk – kalendarz na rok 1474. Inny Bawarczyk, Jan Haller, zorganizował tu przemysł książkowy. Zasługi polonizujących się szybko drukarzy krakowskich dla polskojęzycznego drukarstwa rodziły się z ich postawy w tej mierze, której najtrafniejszy wyraz dał Hieronim Wietor w przedmowie do jednej ze swoich ksiąg: „Będąc ja wmieszkanym, a nie urodzonym Polakiem, nie mogę się temu wydziwić, gdy wszelki inny naród język swój przyrodzony miłuje, szyrzy, krasi i poleruje, czemu sam polski naród swym gardzi i brząka, który mógłby iście, jako ja słyszę, obfitością i krasomową z każdym innym porównać”. Europejska sława uniwersytetu przebijającego poziomem nauk matematyczno-astronomicznych i humanistycznych ówczesne uczelnie niemieckie ściągała tu przez niemal dwa wieki niemieckich studentów i profesorów, którzy wnieśli swój wkład w jego odrodzenie na przełomie XIV i XV w. Do rozwoju wczesnego humanizmu renesansowego w Polsce przyczynił się z całego grona aktywnych tu jego niemieckich szermierzy najwydatniej Konrad Celtis (właśc. Pickel), student i wykładowca w Krakowie. Założył w mieście pod koniec lat 80. towarzystwo literackie Sodalitas Litteraria Vistulana, które, skupiając w swoich szeregach głównie żywioł niemiecki, przygotowało jednak grunt pod rewolucję humanistyczną w Polsce. Zasobniejąca szybko Polska jagiellońska, coraz powszechniejsze zagraniczne obycie Polaków, chętnie przeszczepiających zachodnią kulturę do kraju – wszystko to stanowiło silny magnes także dla niemieckich artystów. Oczywiście, ściągali ich do Polski w niemałej mierze sami ich ziomkowie, którym się tu powiodło, a którzy pielęgnowali jeszcze kontakty ze starą ojczyzną. Takim sposobem trafił z Norymbergi pod Wawel najwybitniejszy obok Tilmana Riemenschneidera rzeźbiarz późnego średniowiecza Veit Stoß, zwany w Polsce Witem Stwoszem. Trafili tu i bracia Dürerowie. Jeden z nich, Hans, został nadwornym malarzem Zygmunta Starego i zamieszkał w grodzie nad Wisłą na stałe. Już same te nazwiska poświadczać mogą atrakcyjność mecenatu artystycznego w Polsce owej doby (a można dorzucić choćby Hansa Behama czy Petera Vischera). Rzeczpospolita nowożytna Swoboda religijna panująca w Polsce zygmuntowskiej, której ukoronowaniem była konfederacja warszawska z 1573 r., otworzyła w dziejach niemieckiej migracji do Polski jej nowożytny rozdział. Religijnie umotywowanemu wychodźstwu dali początek anabaptyści, których holenderski odłam, zwany mennonitami, trafił w połowie XVI w. na Pomorze Nadwiślańskie. W Wielkopolsce z kolei szukali azylu śląscy szwenkfeldyści, czyli zwolennicy protestanckiego mistyka Kaspra von Schwenckfelda z Osieka. Były to migracje grupowe, ale nie brakowało także wychodźstwa niezorganizowanego, zwłaszcza z sąsiedniego Śląska. Kontrreformacja, a następnie wojna trzydziestoletnia w pierwszej połowie XVII w. wypędziły z krajów niemieckich do Polski nie tylko osadników wiejskich, ale także kupców oraz rzemieślników. Przybywając głównie z Czech i Śląska, osiedlali się przede wszystkim w Wielkopolsce, ale także w Polsce centralnej. Zjawiskiem jakościowo swoistym na tle tej migracji, porównywalnym socjologicznie z rolniczymi osadami olęderskimi na północy kraju, tyle że o skutkach sięgających niekiedy głęboko w następne stulecia, były powstające od lat 20. XVII w. wzdłuż jego zachodniej rubieży miejskie ośrodki sukiennicze. Zakładali je protestanccy uchodźcy ze Śląska, gdzie przemysł ten był już dobrze rozwinięty. W czasy saskie Polska wchodziła podzielona politycznie. Ksenofobia braci szlacheckiej wiązała się już wtedy nierozerwalnie z afektem antyniemieckim, przejętym w spadku po kontrreformacji (której głową był w Polsce, notabene pochodzący z krakowskiej rodziny niemieckiej, Stanisław Hozjusz – Hose). Ale sama unia z Saksonią nie była z natury rzeczy szkodliwa dla Polski. Po wojnach toczonych za Augusta II odbudowywali kraj także sprowadzani z Niemiec osadnicy i specjaliści. To dopiero późna potomność (z sugestywną twórczością Józefa Ignacego Kraszewskiego na czele) wpisała negatywną ocenę epoki saskiej w konflikt polsko-niemiecki. Znane porzekadło „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa” narodziło się w warunkach przeszło 30-letniego pokoju, jaki nastał w kraju pod panowaniem Augusta III. Fakt, iż świadomość potrzeby reform przetrwała i narastała, aby doczekać się prób realizacji za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, przypisać trzeba w dużej mierze niemieckim uczonym, filozofom, wydawcom i artystom, którzy wnieśli wielki wkład w dzieło modernizacji szlacheckiej Polski. Byli to z jednej strony Niemcy, poddani polscy, mieszkańcy ziem i ośrodków bezpośrednio związanych z kulturą niemiecką, a więc Prus Królewskich i przodujących w nich Gdańska i Torunia. Wymienić trzeba spośród nich np. gdańskiego historyka Gotfrieda Lengnicha czy toruńskich redaktorów-publicystów Samuela L. Gereta i Teodora Baucha lub, także torunianina, Christiana Gottlieba Steinera, wykładowcę Szkoły Rycerskiej w Warszawie, autora pierwszej niemieckiej historii literatury polskiej (1793 r.). Z drugiej strony byli to Niemcy napływający do Polski w okresie unii saskiej, aby wskazać tu przede wszystkim na księgarza Michała Grölla i polihistora Wawrzyńca Mitzlera de Kolofa. To spod pióra Mitzlera wyszła zwięzła i celna ocena ówczesnej imigracji niemieckiej do Polski: „Niemcy są pożyteczniejsi dla Polski aniżeli panowie Francuzi, którzy, jeżeli tylko czegoś się dorobią, chętnie wracają do Francji. Inaczej zaś uczciwy i wytrwały Niemiec, który, skoro widzi, że może mieć z tego pożytek, staje się łatwo osiadłym i prawdziwym mieszkańcem kraju, z czego Rzeczpospolita ma o wiele więcej korzyści”. Niemiecko-polska współpraca nad dziełem reformy wspólnej ojczyzny jest u schyłku starej Rzeczpospolitej refleksem zamierzonej współpracy z epoki jej gnieźnieńskiego brzasku, a swoją wewnętrzną dynamiką i treścią najbardziej przypomina zygmuntowskie czasy Bonerów, Turzonów czy Decjuszy. Narodziny mitu Rozbiory unicestwiły tę szansę, choć dalej nie brakowało przykładów owocnej współpracy i wręcz przejmowania polskiej tożsamości etniczno-kulturowej, aby wskazać na przypadek Wincentego Pola (czyli Pohla). Mniej dzisiaj znana, a może nawet bardziej pod tym względem wymowna jest postać botanika Willibalda Bessera, zasłużonego profesora Liceum Krzemienieckiego rodem z Innsbrucka (chociaż z pochodzenia Sasa), który – choć w Krzemieńcu ożeniony z Niemką – przyjął kulturę polską wraz z jej językiem za swoją (a odmówił po represyjnej likwidacji liceum i jego restytucji jako uniwersytetu kijowskiego uczenia się rosyjskiego i wykładania w tym języku na nowej uczelni). Można by podać przykłady takich profesorów niemieckich ze Lwowa, Wilna i Warszawy. Żonaty z księżniczką Luizą von Hohenzollern książę Antoni Radziwiłł angażował się w owych czasach jako pruski namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego w ideę porozumienia „pruskich” Polaków z Berlinem. Nieobce mu były początkowo nawet koncepcje federacyjnej państwowości prusko-polskiej i polityka ta cieszyła się wśród Polaków zaboru pruskiego nader znacznym poparciem. Zmienił to wszystko dopiero klimat niemieckiego zwrotu do polityki realnej po szalonym, jak go zaczęto teraz nazywać, rewolucyjnym idealizmie lat 1848/49, kiedy proces narodowotwórc