Polska wobec wojny trzydziestoletniej

Dziś nie jest już tak pewne, czy wojna trzydziestoletnia była jednym długotrwałym konfliktem czy ciągiem różnych, o różnym charakterze i w różnych sprawach: o emancypację czeskich stanów, o wypchnięcie protestantów z Rzeszy przez katolickiego cesarza, o nowy układ mocarstw w Europie Środkowej? Jedno zdaje się pewne: to, co zaczęło się 1618 r. w Pradze, a zakończyło w 1648 r. pokojem westfalskim, odcisnęło się piętnem na historii Europy aż po dzień dzisiejszy. Taka jest teza Herfrieda Münklera, autora 900-stronicowej pracy „Wojna trzydziestoletnia. Europejska katastrofa. Niemiecka trauma 1618–1648” (2017 r.). Ten głośny dziś w Niemczech historyk zwraca uwagę, że nie tylko dwie wojny światowe łączy się już w „drugą wojnę trzydziestoletnią” lat 1914–45, ale także dzisiejsze konflikty wokół Syrii, Jemenu, Libii oraz północnej i subsaharyjskiej Afryki składają się na „trzecią wojnę trzydziestoletnią”. Wojna trzydziestoletnia W 1618 r. protestanckie czeskie stany zbuntowały się przeciwko katolickim Habsburgom. Mimo pozornych sukcesów i rzekomego wsparcia ze strony protestanckich książąt Rzeszy, a na gębę także Holendrów i króla angielskiego, Czesi zostali pozostawieni sami sobie i w 1620 r. zostali rozgromieni pod Białą Górą. Przywódców buntu wymordowano. A tysiące protestantów wyemigrowało z kraju – w tym bracia czescy ze słynnym pedagogiem Amosem Komeńskim – do Rzeczpospolitej. Na tym wojenny epizod mógłby się zakończyć, gdyby cesarz i wspierana przez papieża i Hiszpanię katolicka Liga nie uznali, że nadarza się świetna okazja do cofnięcia zawartego w 1555 r. w Rzeszy pokoju religijnego i wzięcia pod but protestantów. W 1625 r. cesarscy żołnierze pod dowództwem wybitnych wodzów Johana Tilly’ego i Albrechta Wallensteina ruszyli na północ, pustosząc protestanckie tereny aż po Bałtyk. Nadzieją oddziałów protestanckich pod dowództwem Ernsta Mansfelda była teraz Dania, bo katolicy nie mieli floty. Języczkiem u wagi mogłaby być Szwecja, ale właśnie była zaangażowana w Inflantach i Polsce. Aby odciągnąć ją od Niemiec, cesarz wysłał Zygmuntowi III z pomocą korpus ekspedycyjny, zresztą niechętnie przez polską szlachtę widziany. Z kolei francuski premier Armand-Jean Richelieu – choć kardynał katolicki – bardziej był zainteresowany osłabieniem cesarza niż krzewieniem katolicyzmu w Rzeszy i namawiał Polaków do zawarcia porozumienia z królem Szwecji. Tak też się stało w 1629 r. po porażce Gustawa Adolfa w Polsce. Teraz Szwedzi mogli się włączyć do „niemieckiej wojny”. Szwedzka faza nie trwała długo. W lipcu 1630 r. Gustaw Adolf wylądował na wyspie Uznam, a w listopadzie 1632 r. pokonał wprawdzie Wallensteina niedaleko Lipska, ale sam w bitwie zginął. Po śmierci Wallensteina cesarskim nie wiodło się najlepiej. Ale i Szwedzi bez Gustawa Adolfa stracili rozmach. W 1635 r. wycofali się nawet z części Niemiec. Jednak Richelieu zadbał o to, by wojna nie wygasła. Zawarł z protestancką Szwecją sojusz przeciwko katolickiemu cesarzowi, aby wyprzeć Hiszpanów z Holandii. Nastąpił cały korowód zmiennych chwilowych porozumień pokojowych i zmiennych sojuszy. Górę zaczęli brać protestanci, a właściwie wojska francusko-szwedzkie, dochodząc do Bawarii, Austrii i Czech. Dopóki żyli obaj rywale z „Trzech muszkieterów” – kardynał Richelieu i Ludwik XIII – trudno było myśleć o „niemieckim pokoju”. Dopiero po ich śmierci w 1642 i 1643 r. można było rozpocząć sondaże, spotkania i rozmowy. Sytuacja polityczna, militarna, wyznaniowa i gospodarcza była w Niemczech tak zagmatwana, że trzeba było znaleźć zupełnie nowe zasady już nie tyle rozejmu, co rozumienia wojny, suwerenności i pokoju. Zabiegi o trwały pokój ciągnęły się niemal dziesięć lat, równolegle z działaniami wojennymi. O uniwersalnym kongresie pokojowym mówiono już w 1637 r. W 1641 r. zgodzono się nawet, kto i gdzie miałby w nim brać udział. Münster i odległy o 70 km Osnabrück miały być zdemilitaryzowane, a posłowie wyposażeni w listy żelazne. W Münster, gdzie miano ustalić międzynarodowy kontekst Rzeszy, obradowano dzięki pośrednictwu papieża. A w Osnabrück już od 1645 r. debatowano nie tylko nad pokojem ze Szwecją, ale i nad wewnętrznym ustrojem Rzeszy. Ale najpierw sobie a muzom, ponieważ cesarz bojkotował obrady, nie godząc się na udział w nich protestanckich stanów Rzeszy. Dopiero kolejna ofensywa szwedzko-francuska w kierunku Dunaju go zmiękczyła. Decydująca faza rozmów trwała od połowy maja do końca października 1648 r. Ale tak naprawdę to aż do 1650 r. nie było wiadomo, czy będzie pokój czy wojna, ponieważ przez dwa lata ważyły się losy wojsk zaciężnych, które – nieopłacane – na własną rękę mogły mordować i rabować. Wojna trzydziestoletnia bowiem nie była tylko wojną państw i regularnych armii, lecz także domową i watah najemników przez lata zajmujących się zabijaniem, gwałtami i rabunkiem. Ci ludzie żyli wojną i z wojny. A ich ofiarami nie byli tylko żołnierze wrogich armii – sami zresztą zmieniali barwy w zależności od wypłaconego lub niewypłaconego żołdu – lecz ludność cywilna, która musiała wyżywić i utrzymać żołnierskie hordy. Stąd kondotierów uważano wręcz za jeźdźców apokalipsy. Wymordowanie w 1631 r. ludności Magdeburga – 20 tys. – przez żołdaków Tilly’ego budziło w XVII i XVIII w. taką grozę, jak w XX w. Hiroszima. Gdy wojna w Rzeszy wygasała, to pozbawieni zajęcia kondotierzy szli tam, gdzie się zaczynała – do Rzeczpospolitej. Przykładem Szwed, Erik Dahlberg, któremu zawdzięczamy opis i ilustracje przegranej przez husarię bitwy warszawskiej w 1656 r. A niemieckich najemników Henryk Sienkiewicz nawet chwalił, że na służbie polskiego króla dali się kozakom wysiec do ostatniego. Zmiana barw nie była dla kondotierów kwestią honoru, lecz przypadku lub wyrachowania. „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska czytamy jako zapis swojaka, co to do Danii chadzał. Drugą stroną tego medalu są zapiski Hieronima Christiana Holstena, niemieckiego najemnika, który był świadkiem żałosnej rejterady polskiej szlachty pod Ujściem, po czym rabował w Polsce w barwach szwedzkich, a potem i w polskich – bo dostawszy się do niewoli, zgodził się przejść do regimentu Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. „Na pięknych Żuławach nie wskóraliśmy wiele poza tym, że zniszczyliśmy je i złupili” – pisał, nie zważając, że były one częścią Rzeczpospolitej, której miał bronić. Chłopi najemników nie znosili. Jeszcze po latach, już na służbie duńskiej, pamiętał, że nocą rąbali oni jurgieltników, wołając: „Sabito, pohanski syn skurfessin”. System westfalski Pokój westfalski zmienił na półtora wieku układ sił w Europie. Rzesza traciła Alzację oraz – teraz już oficjalnie – Metz, Toul i Verdun w Lotaryngii. Uznano odłączenie się od Rzeszy Szwajcarii i wolnych teraz także od Hiszpanii Niderlandów. Król szwedzki otrzymał część Pomorza i kilka prowincji w Niemczech północnych, co uczyniło go członkiem Rzeszy, z prawem wglądu w jej sprawy wewnętrzne. Rozrosła się Brandenburgia, co za ćwierć wieku doprowadzi do jej konfrontacji zbrojnej ze Szwecją. Zmieniono także konstytucję wewnętrzną Rzeszy zapisaną w 1365 r. w Złotej Bulli. Utrzymano postanowienia pokoju religijnego z 1555 r., uznając kalwinizm za trzecie obok katolicyzmu i luteranizmu pełnoprawne wyznanie Rzeszy. Najważniejsze, że Stany Rzeszy otrzymały prawo do samodzielnego zawierania sojuszy bez zgody cesarza, pod warunkiem że nie będą działać przeciwko cesarzowi i Rzeszy. Zapowiedziano zwołanie sejmu Rzeszy w celu ustalenia nowych reguł elekcji cesarza i tworzenia nowych stanów. Przy czym król Francji otrzymał prawo posyłania swojego przedstawiciela na obrady sejmu Rzeszy. Tym samym wraz z królem Szwecji stał się gwarantem pokoju. Francja tryumfowała w odwiecznej rywalizacji z Habsburgami, którzy także przegrali rywalizację w Rzeszy z protestantami. Burbonowie będą teraz gwarantami słabości władzy cesarskiej w Rzeszy, a za ich przykładem Romanowowie staną się w XVIII w. gwarantami bezsiły Rzeczpospolitej. Rok 1648 nie położył kresu wojnom. Nawet ich nie odsunął od Niemiec. Ale je ucywilizował. Skończył się czas najemnych watah, zaczął – wojen gabinetowych. Już w 1675 r. Brandenburczycy pokonali Szwedów pod Fehrbellin, tworząc pierwszy mit militarny wschodzących Prus. Po czym Fryderyk II – jakolwiekby było elektor Rzeszy – wywołał wojny z dwoma innymi członkami tej Rzeszy, z habsburską Austrią o Śląsk oraz z Saksonią, a także Rosją i Francją – o wszystko. I dziwnym zrządzeniem losu nie tylko ją przetrzymał, ale nawet wygrał. A po zainicjowaniu pierwszego rozbioru Polski awansował do rangi rzeczywistego nowego mocarstwa w środku Europy. Jeszcze po 150 latach pokój westfalski wydawał się Fryderykowi Schillerowi, autorowi „Burzy i naporu”, tak szczytnym dziełem ludzkiej mądrości, że nawet jego pióro nie było w stanie go wysławić. Polskiej pamięci historycznej to wszystko było i jest dalekie. Polski jest Kmicic z Oleńką. Źli są Janusz i Bogusław Radziwiłł, a dobry Stefan Czarniecki. Polskie są: obrona Częstochowy przez księdza Augustyna Kordeckiego; koronowanie przez Jana Kazimierza Matki Boskiej we Lwowie na królową Polski i powiedzenie „przeżyliśmy potop szwedzki, przeżyjemy i sowiecki”. A jednak wojna trzydziestoletnia i potop to naczynia połączone. Rok 1648 był cezurą w dziejach Niemiec, Europy, ale także Rzeczpospolitej. Wybuchło powstanie Bohdana Chmielnickiego, które zakończyło się nie tyle w 1651 r. klęską Kozaków pod Beresteczkiem, co w 1654 r. ich ugodą w Perejasławiu oddającą Moskwie wschód Ukrainy z Kijowem. Potop szwedzki w 1656 r. szedł zatem w parze z parciem Rosji na zachód i okrawaniem Rzeczpospolitej. Pokój westfalski ustalił reguły gry w Europie mocarstw, do których Rzeczpospolita już nie, a Moskwa jeszcze się nie zaliczała. Następne sto lat miało zadecydować, kto tym mocarstwem zostanie. Pokój westfalski z 1648 r. o tyle nie miał nic wspólnego z Polską, że Rzeczpospolita – formalnie nie biorąc udziału w wojnie – nie była sygnatariuszem systemu westfalskiego, a więc nie zaliczała się też do nowych mocarstw. Ale tego wycofania się na margines nadchodzących dziejów wtedy „w Polszcze” nie zauważono. Wizje i rewizje Niedługo po peanach Schillera protestanccy patrioci w Niemczech, pod wpływem wojen napoleońskich, zaczęli wieszać psy na traktacie z 1648 r. za to, że sparaliżował Rzeszę, tworząc system mocarstw ingerujących w sprawy niemieckie. To wtedy – mówiono w XIX w. – otwarto Napoleonowi drzwi do likwidacji w 1806 r. Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Na początku XX w. już tylko poszczególni prawnicy i protestanccy teolodzy bronili westfalskiej konstrukcji, a w czasach Republiki Weimarskiej Hitler zapowiadał „zniszczenie francuskiego systemu z roku 1648”. Jeszcze w 1959 r. historyk Fritz Dickmann, w III Rzeszy bądź co bądź teolog opozycyjnego Kościoła Wyznającego, pisał w swej historii pokoju westfalskiego, że był on „narodowym nieszczęściem”, „jedną z wielkich katastrof w naszych dziejach”. Zmiana stosunku do systemu westfalskiego wiązała się ze zmierzchem wieloetnicznych, wielowyznaniowych federacji, jak Rzesza czy Rzeczpospolita. W Niemczech lata 1618–48 stały się podstawą tezy o „narodzie spóźnionym”, który cofnięty „w porównaniu z sąsiadami” (z zachodu) w swym rozwoju o 200 lat stał się poligonem obcych mocarstw, dopiero w 1871 r. dobijając się „swego miejsca pod słońcem”. Z tego spóźnienia wysnuto w XIX i XX w. – jak to formułuje Herfried Münkler – imperatyw przyspieszenia, wybicia się do statusu mocarstwa europejskiego, a potem światowego. Wojny zjednoczeniowe Otto Bismarcka z Danią, Austrią i Francją to swoista rewizja wojny trzydziestoletniej, a agresywne działania i „wojny prewencyjne” w 1914 i 1941 r. to jakoby wyrównanie historycznych rachunków za obce interwencje i zniszczenia w XVII w. „Kto się uważa za ofiarę, ten nie ma op