Rzesza i Rzeczpospolita – państwa podobne

Zarówno Niemcy, jak i Polacy nie zdają sobie sprawy z tego, jak podobne były struktury średniowiecznej Starej Rzeszy (Altreich) oraz przedrozbiorowej Rzeczpospolitej – obu przednowoczesnych państwowości, które w XIX w. stały się podstawą rozbieżnych niemieckich i polskich mitów narodowych.

Polona Alegoria Rzeczpospolitej, okładkowa ilustracja z trzeciego tomu heraldycznego dzieła Szymona Okolskiego „Orbis Polonus” z połowy XVII w.

Święte Cesarstwo Rzymskie powstało w 800 r. i mimo używanego od XV w. dopisku „Narodu Niemieckiego” nigdy nie przekształciło się w niemieckie państwo narodowe. Ponieważ jednak Rzesza miała instytucje obejmujące całe jej terytorium (Reichstag, Sąd Kameralny, okręgi, podatki), a także armię, można ją uznać za związek państwowy, zlikwidowany dopiero przez Napoleona.

Rzeczpospolita powstała później, z polsko-litewskiej unii personalnej. W 1493 r. po raz pierwszy obradował sejm walny, w 1505 r. przyjęto konstytucję nihil novi, w 1569 r. została zawarta unia lubelska. Z mapy Europy Rzeczpospolita została wytarta niemal w tym samym czasie co Rzesza; dokonały tego trzy ościenne mocarstwa absolutystyczne: Prusy, Rosja i Austria.

Było wiele podobieństw między Rzeszą i Rzeczpospolitą: złożona struktura wewnętrzna, podział władzy między monarchą i stanami, a także równoległe okresy formowania się (XVI w.), kryzysu (XVII w.) i upadku – względnie rozpadu (XVIII w.). Rzesza zniknęła z mapy w wyniku francuskich aneksji w 1795 r., uchwały o mediatyzacji (poddania drobnych państw zwierzchnictwu większych) z 1803 r. oraz abdykacji cesarza w 1806 r., Rzeczpospolita – w wyniku rozbiorów w 1772, 1793 i 1795 r.

Ewolucja obu związków państwowych była podobna, ale procesy te stykały się ze sobą w niewielkiej mierze. Niemniej i Rzesza, i Rzeczpospolita tworzą najważniejsze przednowoczesne ramy zarówno niemieckiej, jak i polskiej przeszłości narodowej i ponadnarodowej. Dowodem pierwsze zdanie zarysu historii Niemiec XIX i XX w. pióra Heinricha Augusta Winklera: „Na początku była Rzesza”. Podobne zdanie, „Na początku była Rzeczpospolita”, mogłoby mocnym akcentem rozpoczynać zarys dziejów Polski XIX i XX w.

Ucieczka w świat ducha

Zarówno w czasach Starej Rzeszy, jak i przedrozbiorowej Rzeczpospolitej obie państwowości wywodzono od rzymskiego cesarstwa, względnie republiki rzymskiej.