Stosunki gospodarcze między Polską a Niemcami

Polsko-niemieckie kontakty gospodarcze w dwudziestoleciu to nie wyłącznie Polnische Wirtschaft i wojna celna. Film Janusza Kidawy-Błońskiego „Grzeszny żywot Franciszka Buły” (1980) przypomina, jak np. istotnym składnikiem codzienności międzywojennego Górnego Śląska był przemyt. Historia i geografia nie tylko bowiem antagonizowały Polaków i Niemców, ale także skazywały na współpracę, gdy zaś decydowała nie wielka polityka, lecz zwykli ludzie, a zwłaszcza spodziewany zysk, udawało się osiągnąć obopólnie korzystny kompromis. Podgryźć niemiecki kapitał Najwięcej niemieckiego kapitału było oczywiście na Górnym Śląsku, nie brakowało go jednak w przemyśle ciężkim i elektrotechnicznym, górnictwie, energetyce czy bankowości również w innych częściach II RP. Nic dziwnego, że strona polska próbowała od początku niepodległości minimalizować jego stan posiadania. Najbardziej wyrafinowane strategie stosowano tam, gdzie skala przedsiębiorstw, interesów i tym samym konfliktów była największa – na Górnym Śląsku, którego kopalnie i przemysł miały priorytetowe znaczenie w planach zarówno Rzeszy, jak i II RP. Władze polskie wolały, żeby śląski przemysł był już raczej w rękach francuskich niż niemieckich, obiecywano więc Francuzom daleko idące koncesje, m.in. na eksploatację państwowych kopalni węgla kamiennego czy zgodę na wykupywanie udziałów w niemieckich firmach górnośląskich. Porozumienie mające ułatwić Francuzom inwestowanie na Śląsku podpisano w marcu 1921 r. Szybko też okazało się, że francuska ekonomia jest za słaba na przejęcie niemieckich przedsiębiorstw, udało się tylko wprowadzić przedstawicieli do niektórych rad nadzorczych. Nieraz też okazywało się, że Francuzi grali raczej po niemieckiej stronie, forsując m.in. nowy zapis umowy, utrudniający Polakom wykup udziałów w niemieckich firmach. Granica przecięła skomplikowany i zwarty układ gospodarczy, powodując czasami sytuacje paradoksalne, np. wyjścia z tej samej kopalni znajdowały się w dwóch różnych państwach. Zarówno z powodów czysto praktycznych, jak z obawy o restrykcyjne kroki polskich władz, niemieckie spółki zakładały firmy-córki, pozornie niezależne, w praktyce jednak podporządkowane decyzjom zapadającym w Berlinie czy Wrocławiu. Tak było w przypadku Vereinigte Königs- und Laurahütte AG, których zakłady znalazły się w Polsce, zarząd zaś w Berlinie. Powołano więc w Katowicach nową spółkę – Zjednoczone Huty Królewska i Laura, która nabyła na kredyt cały majątek od spółki berlińskiej. W istocie jednak stosunki własnościowe nie uległy zmianie, rządził Berlin, a decyzje katowickiej rady nadzorczej były tylko formalnym parawanem. Pozwalało to na prowadzenie nadzwyczaj kreatywnej księgowości, najczęściej niekorzystnej dla polskiej szkatuły państwowej. Np. leżące po polskiej stronie Górnego Śląska kopalnie Hohenlohe praktycznie finansowały rozbudowę i unowocześnianie zakładów po stronie niemieckiej (Oehringen Bergbau AG). Nieujawniane zyski transferowano nielegalnie do Niemiec lub po prostu płacono rachunki za niemieckie inwestycje, księgując je jako koszty wydobycia węgla w Polsce. Nie był to przypadek odosobniony, podobnie postępowały np. Zjednoczone Huty czy Giesche SA. Dochodzenia prowadzone przez stronę polską były odpowiednio nagłaśniane, traktowano je jako odstraszający przykład. Praktyczne skutki były jednak skromne i zazwyczaj znajdowano jakiś modus vivendi do przyjęcia dla obu stron. Nieraz też do gry włączał się zewnętrzny, trzeci gracz, wiążąc ręce stronie polskiej. Tak było w przypadku amerykańskiego koncernu W.A. Harrimana, który przejął w 1926 r. Giesche SA czy zwłaszcza Zjednoczone Huty. W 1929 r. Friedrich Flick, główny akcjonariusz Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa, kontrolującej połowę polskiej produkcji stali i żelaza, związał się z Harrimanem, wzmacniając swoją pozycję wobec konkurentów, jak i polskich władz. Obie spółki stały się własnością Consolitdated Silesian Steel Corporation, zarejestrowanej w Nowym Jorku, ale z przewagą (70 proc.) udziałów Flicka. Zarówno rabunkowa gospodarka, jak i marna koniunktura podczas kryzysu spowodowały olbrzymie problemy zakładów Flicka i Harrimana, których ewentualne zamknięcie mogło grozić załamaniem całej i tak ledwo zipiącej gospodarki Górnego Śląska. Kiedy w latach 1932–33 spłaciły bankom niemieckim 30 mln zł, zalegając jednocześnie z podatkami w Polsce, w marcu 1934 r. ustanowiono nad nimi nadzór sądowy. W 1936 r. skarb państwa przejął trzy czwarte akcji obu spółek, w kwietniu 1937 r. połączonych w koncern Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych SA, z 92 proc. kapitału polskiego. Podkreślono to, zmieniając nazwy hut – Królewska na Piłsudski, Bismarck na Batory, Eintracht na Zgoda, Falwa na Florian, Hubertus na Zygmunt. Neutralną, łacińską Silesię pozostawiono. Już w 1922 r. władze polskie przejęły zbudowaną podczas wojny fabrykę związków azotowych w Chorzowie. Niemieckie kierownictwo, chcąc utrudnić Polakom uruchomienie zakładu, zabrało dokumentację technologiczną i część urządzeń. Wznowienia produkcji podjął się Ignacy Mościcki, wtedy profesor chemii Politechniki Lwowskiej. Produkcja ruszyła po kilku tygodniach i już na przełomie 1922 i 1923 r. znacznie przekroczyła dawny poziom, uniezależniając Polskę od importu. Zarówno dzięki temu zakładowi, jak i wybudowanej przez polskie władze Fabryce Związków Azotowych w Mościcach koło Tarnowa II RP stała się wręcz ważnym eksporterem nawozów azotowych. Wskutek demilitaryzacji Wolnego Miasta Gdańska i podziału znajdujących się w nim państwowych zakładów Polsce przypadła fabryka broni, której urządzenia przeniesiono do utworzonej w Warszawie Państwowej Fabryki Karabinów, gdzie w 1922 r. kontynuowano produkcję karabinów Mauser. Wytwarzane (później w Radomiu) do końca dwudziestolecia stanowiły podstawę uzbrojenia polskich żołnierzy. W rezultacie we wrześniu 1939 r. obie strony strzelały do siebie z takich samych karabinów. Jeden z wielu paradoksów polsko-niemieckiej historii… Handel: wojna i (chłodny) pokój Bezpośrednio po przegranej wojnie Niemcy zostały na mocy międzynarodowych ustaleń wręcz zmuszone do kontaktów handlowych z odrodzoną Rzeczpospolitą. Traktat wersalski gwarantował Polsce pięcioletnią klauzulę największego uprzywilejowania (której z kolei nie miały Niemcy), zaś tzw. konwencja górnośląska (z 15 maja 1922 r.) nakazywała przyjmowanie przez Niemcy przez trzy lata (bez cła!) towarów pochodzących z Górnego Śląska. Berlin zdawał sobie sprawę, że wywiązywanie się z tych zobowiązań tylko wzmacniałoby państwo polskie, zaś ich bojkotowanie osłabiłoby je i czyniło skłonniejszym do ustępstw politycznych i granicznych. Kanclerz i minister spraw zagranicznych Gustav Stresemann nie ukrywał, że Niemcy nie osiągną celu, póki „polska gospodarka nie osiągnie zupełnego bezładu”. Jako pretekst do utrudniania zarówno eksportu do Polski, jak i tranzytu przez nią, wykorzystano zachowanie neutralności w konflikcie II RP z sowiecką Rosją w 1920 r. Blokada zelżała w 1922 r., zarówno z powodu nawiązania przez Niemcy po Rapallo kontaktów handlowych z ZSRR i konieczności bezproblemowego tranzytu, jak i – nieco paradoksalnie – wskutek przyłączenia Górnego Śląska do II RP. Z jednej strony potrzebowano pochodzących stamtąd surowców i fabrykatów, z drugiej gwarantowany konwencją tzw. bezcłowy obrót uszlachetniający można było wykorzystywać w opisanej powyżej kreatywnej księgowości niemieckich spółek. Również strajk generalny w Zagłębiu Ruhry (1923) zwiększył zapotrzebowanie na górnośląski węgiel. Nic też dziwnego, że najlepszy okres handlu Polski z Niemcami przypadł, przynajmniej statystycznie, na lata 1922–25, a Republika Weimarska była wtedy najważniejszym partnerem handlowym II RP, ta zaś czwartym (po Holandii, Wielkiej Brytanii i USA) kontrahentem Niemiec. W 1925 r. II RP wyprzedziła nawet USA, doprowadzając też do zrównoważenia bilansu handlowego. Był to jednak koniec prosperity. W styczniu 1925 r. wygasała zagwarantowana w Wersalu klauzula największego uprzywilejowania, w czerwcu tego roku – konwencja górnośląska. Dzięki porozumieniom w Locarno wzmocnieniu uległa międzynarodowa pozycja Niemiec, które przystąpiły do nowej rozgrywki ze wschodnim sąsiadem. Postawione władzom II RP żądania m.in. klauzuli największego uprzywilejowania były nie do przyjęcia dla Warszawy, doprowadziłyby bowiem do upadku polskiej wytwórczości. W odpowiedzi Berlin zaczął wojnę gospodarczą (tzw. celną), wstrzymując import 6 mln ton polskiego węgla. Warszawa odpowiedziała, ograniczając import z Niemiec. Rozpoczęła się wzajemna licytacja zakazów, ograniczeń i wysokich ceł. Restrykcje były początkowo bardziej bolesne dla Polski, zmusiły jednak do szukania innych rynków zbytu i w rezultacie – a na pewno wbrew kalkulacjom Berlina – przyniosły pozytywne skutki. Strajk górników brytyjskich w 1926 r. i ogólna poprawa światowej koniunktury pomogły znaleźć nowych nabywców polskiego węgla, m.in. w Skandynawii. Jego eksport zmusił zarówno do podjęcia ostatecznej decyzji o budowie portu w Gdyni, jak i ściślej powiązał z polską ekonomią Gdańsk, przez który do połowy lat 30. transportowano większość śląskiego węgla. Wojna celna stymulowała również rozwój tych działów produkcji, które do tej pory były zdominowane przez import z Niemiec – zwłaszcza chemicznego, ale też maszynowego i elektrotechnicznego. Podczas żadnej wojny, zwłaszcza gdy trwa dziewięć lat, działań nie prowadzi się cały czas i z równą intensywnością. Podobnie było z niemiecko-polską wojną celną. Jeżeli w 1926 r. import polski z Niemiec stanowił tylko połowę poziomu z poprzedniego roku, to od 1927 r. rósł, w 1929 r. prawie osiągając wyniki sprzed kilku lat. Po obu bowiem stronach granicy nie brakowało zarówno zwolenników eskalowania konfliktu, jak i przyjaznej współpracy. Niemieccy przemysłowcy i kupcy obawiali się trwałego wypadnięcia z polskiego, bliskiego i obiecującego rynku i handlowali z Polską za pośrednictwem państw trzecich. Na porozumieniu z Polakami najbardziej zależało przedsiębiorcom dolnośląskim, którzy zarówno na początku lat 20., jak w czasie wojny celnej, monitowali władze, wskazując, jakie szkody przynosi regionowi zamknięcie dostępu do polskiego rynku. To sfery gospodarcze Dolnego Śląska pierwsze nawiązały kontakty na szczeblu regionalnym, doprowadzając do dwóch wspólnych sesji we Wrocławiu w październiku 1928 r. i w listopadzie 1929 r. w Poznaniu. Polskę jako partnera handlowego doceniał również niemiecki przemysł maszynowy, elektrotechniczny i chemiczny. Z jednej strony był zainteresowany surowcami, z drugiej – zdając sobie sprawę z postępującej industrializacji Polski – liczono na dostawy inwestycyjne. Zdecydowanie przeciwni normalizacji stosunków byli natomiast agrariusze (zwłaszcza z Brandenburgii, Pomorza i Prus Wschodnich) oraz górnictwo i hutnictwo niemieckiej części Górnego Śląska. W nawiązywaniu i zacieśnianiu polsko-niemieckich kontaktów handlowych istotną rolę odegrały Międzynarodowe Targi Poznańskie, a po stronie niemieckiej Targi Lipskie i Królewieckie. Od czasu, kiedy targi w Poznaniu stały się imprezą cykliczną i naprawdę międzynarodową, Niemcy stanowili najliczniejszą grupę zagranicznych wystawców. Natomiast mające już długą tradycję Targi Lipskie chętnie odwiedzali polscy kupcy i producenci, np. w 1928 r. zawierając transakcje na 235 mln marek, co stanowiło połowę wartości polskiego importu w tym roku z Niemiec. Obie strony dążyły do ułożenia stosunków i zawarcia oficjalnego, międzyrządowego traktatu handlowego. Najbardziej prominentni przedstawiciele sfer ekonomicznych obu krajów spotkali się dwukrotnie – w 1927 r. w Berlinie i 1928 r. w Warszawie, szukając dróg wyjścia z impasu. Na tyle skutecznie, że w marcu 1930 r. parafowano międzypaństwową umowę gospodarczą, która jednak nie została ratyfikowana przez Reichstag. W niemałej mierze zawinił zaostrzający się kryzys, skłaniający obie strony do protekcjonizmu w handlu zagranicznym. Polsko-niemiecka wymiana zaczęła się pogarszać, osiągając dno w 1932 r. Kiedy w końcu traktat o nieagresji ze stycznia 1934 r. unormował (przejściowo) stosunki polityczne, stworzył podstawy do zawarcia w marcu 1934 r. umowy gospodarczej kończącej wojnę celną, kontakty handlowe nie ożyły w spodziewanym stopniu. Chociaż Polska w dalszym ciągu wysyłała węgiel, cynk, drewno, wieprzowinę, drób, jaja, masło czy spirytus, to Niemcy coraz bardziej dążyły do żywnościowej autarkii. Również II RP, rozwijając własny przemysł, nie była tak bardzo jak wcześniej zainteresowana sprowadzaniem gotowych produktów, lecz surowców, półfabrykatów i maszyn. To one też od 1932 r. przeważały w imporcie nad towarami wysoko przetworzonymi. Nie udało się niemieckim firmom odegrać istotniejszej roli w budowie COP, gdzie oprócz polskich dominowały technologie i kredyty francuskie, brytyjskie i amerykańskie. Obawa przed zmonopolizowaniem polskiego handlu zagranicznego przez Niemcy osiągnęła apogeum po aneksji Czech w marcu 1939 r., zaś wskutek napięcia politycznego między obu krajami wszelkie porozumienia stawały się, zwłaszcza od maja 1939 r., fikcją. Kolorów nabrała również akcja bojkotu niemieckich produktów. Miała ona kształt bardziej propagandowy niż realny, ale zdarzały się przypadki publicznego niszczenia towarów niemieckich, jak np. w Gdyni pod koniec kwietnia 1939 r. Przez zieloną granicę Sąsiadujące państwa stanowią zawsze rodzaj naczyń połączonych i, niezależnie od ograniczeń zewnętrznych przy różnicy poziomów produkcji i cen, zawsze dojdzie między nimi do przepływu, mniej lub bardziej oficjalnego. Nie jest przypadkiem, że w języku polskim substytutem przemytu jest pochodzący z niemieckiego szmugiel. Ten rodzaj transgranicznej, spontanicznej współpracy był powszechny już długo przed 1918 r. wzdłuż całej granicy między polską częścią imperium Romanowów a państwem Hohenzollernów. Po ustaleniu się nowych granic zmieniła się tylko geografia i przedmioty przemytu, kwitnącego przez całe międzywojnie. Ze strony polskiej transportowano żywe zwierzęta (świnie i gęsi), mięso i tłuszcze. Jednak taki rodzaj szmuglu stracił na znaczeniu już w pierwszej połowie lat 20., wraz z poprawą sytuacji żywnościowej w Niemczech. Nie zanikł jednak, do czego z pewnością przyczyniła się zarówno wojna celna, jak i częste przymykanie oczu przez polskie służby graniczne, przy jednocześnie restrykcyjnym zwalczaniu przemytu do kraju. Podobnie postępowali niemieccy pogranicznicy, trudno było bowiem przeoczyć działające w przygranicznych miejscowościach hurtownie, składy i sklepy nastawione na zaopatrywanie przemytu do Polski. Z jednej strony przewożono (częściej przenoszono) produkty w Niemczech łatwiej dostępne, wyższej jakości lub po prostu tańsze, jak np. rowery, instrumenty muzyczne, aparaty fotograficzne, broń myśliwską, futra, tekstylia, buty, brzytwy, nożyczki, zegarki, karty do gry, kosmetyki, środki czystości, przyprawę Maggi, drożdże, pieprz, owoce południowe... Drugą grupę stanowiły produkty obłożone w II RP wysokim podatkiem, objęte monopolem państwowym i w końcu całkowicie lub częściowo zabronione. Powszechnie przemycano więc z Niemiec spirytus, tytoń, ale również zapalniczki i kamienie do nich, sacharynę oraz eter. Te trzy ostatnie produkty wymagają kilku słów wyjaśnienia. W 1925 r. produkcję zapałek objęto w Polsce monopolem państwowym, co spowodowało zarówno wzrost ich ceny, jak i obłożenie wysokimi opłatami zapalniczek. Podobne były kulisy przemytniczej kariery sacharyny. W II RP cukier był obłożony znacznym podatkiem akcyzowym. Jego cena była więc wysoka, powodując wzrost popytu na tańsze zamienniki. Jednakże handel sztucznymi słodzikami, jak sacharyna czy dulcyna, był możliwy tylko za zgodą władz skarbowych i tylko do celów leczniczych (dla cukrzyków) czy naukowych etc. Nic też dziwnego, że sacharynę masowo przemycano, zwłaszcza że relacja rozmiarów/wagi i osiąganego zysku – czynników istotnych przy przemycie – była niezwykle korzystna. Zjawisko było tak rozpowszechnione, że np. mieszkańców dawniej granicznego Wielunia do dziś nazywa się w tym regionie sacharyniarzami. Eter, handel którym był w II RP zabroniony, służył natomiast jako popularny środek odurzający. Jak podkreślano w raportach Straży Granicznej, rozpowszechniony był zwłaszcza na Górnym Śląsku, a w Polsce zachodniej i centralnej – wśród Niemców. Z Niemiec przemycano również kokainę, popularną w wielkich miastach, zwłaszcza w sferach artystycznych. Część przemytników pracowała na potrzeby własne lub najbliższego otoczenia, nie brakowało jednak dobrze zorganizowanych, transgranicznych polsko-niemieckich przedsiębiorstw transferujących duże partie towaru, ku