Relacje polsko-niemieckie w czasie II wojny światowej

Istnieje asymetria między pamięcią sprawcy i ofiary. Sprawca chce ukryć swe sprawstwo, poprzez milczenie stwarza tabu, chce uniknąć kary, pamięć ofiary ma zaś cel moralizujący, terapeutyczny. Sprawca szuka strategii obronnych. Obrona przed winą jest obroną twarzy, obroną przed wstydem i napiętnowaniem społecznym. Duma i honor określają własną tożsamość. Wina stoi na przeszkodzie. Można być dumnym z cierpienia, ale nigdy z winy. Wina ma zawsze charakter indywidualny. Skoro jednak nikt nie przyznawał się do winy, łatwo było oskarżać o winę zbiorową. W powojennej Polsce mit zbiorowej winy Niemców stał się poręcznym narzędziem integrującym społeczeństwo. Władza ludowa przypisała jednak winę wyłącznie Niemcom zachodnim. Względy ideologiczne i klasowe kazały wykluczyć „bratni naród” wschodnioniemiecki z odpowiedzialności za zbrodnie nazizmu. Sprawcy, ofiary Ewolucja kultury pamięci Niemców naznaczona jest sprzecznościami, pytaniami, na które nie ma jednoznacznych odpowiedzi. Historia nowożytna nie zna przypadków obchodzenia żałoby po obcych ofiarach przez naród lub państwo, w którego imieniu dokonano zbrodni. Jak obchodzić bowiem żałobę po utracie wspólnych wartości? Jak opłakiwać tych, których dużo wcześniej wykluczono z niemieckiej wspólnoty i uznano za podludzi? Jak upamiętniać śmierć milionów? Czy wreszcie Niemcom wolno opłakiwać własne straty i ofiary? Doświadczenie historyczne obchodzenia się z żałobą pokazuje, że można nią łatwo manipulować i za jej pomocą mobilizować masy, budzić sprzeczne uczucia. Naród niemiecki nie opłakiwał więc na zgliszczach swych miast innych narodów, jak oczekiwała międzynarodowa opinia, lecz płakał nad własnym losem. Powojenny podział Europy na dwa wrogie obozy ideologiczno-polityczne stworzył warunki, które ułatwiły Niemcom udrapowanie się w kostium ofiary. Nie 1933, ani 1939, lecz 1945 r. skupiał uwagę pokonanego narodu. Bombardowania miast niemieckich, bezwarunkowa kapitulacja, przymusowe wysiedlenia kilkunastu milionów Niemców z utraconych obszarów, wreszcie podział na dwa państwa niemieckie, wszystko to budziło poczucie krzywdy. Demokratyczne Niemcy zachodnie potrzebowały kilku dekad, by zintegrować w swej pamięci całe zło obciążające hipotekę ich historii. Niemcom wschodnim przyszło bez trudu skryć się za mitem ofiary. Antyfaszyzm jako postawa legitymizująca nowy porządek Niemieckiej Republiki Demokratycznej nadawał bowiem szczególny sens ofierze i oporowi komunistycznemu przeciw nazizmowi. Dominująca zasada, w myśl której do NRD miała należeć przyszłość, do RFN zaś przeszłość, pozwalała przypisać pojęcie „winny” oraz „faszysta” wyłącznie wrogom politycznym, a więc zachodnioniemieckim „imperialistom” i „kapitalistom”. Niemiecki naród, w szczególności klasa robotnicza, został uznany za ofiary nazizmu. Przynależność do obozu zwycięzców, w szczególności braterstwa z sowieckim mocarstwem, wymagała mitologii. Nawet niemiecka klęska pod Stalingradem została wykorzystana do tworzenia legendy. Stalingrad stał się dla NRD punktem wyjścia do lepszej, nowej przyszłości. W tej katastrofie upatrywano w oficjalnej retoryce źródło wschodnioniemiecko-sowieckiej przyjaźni. Stalingrad funkcjonował jako „triumf sprawiedliwej wojny”. Symbole i rytuały wschodnioniemieckie niewiele miały wspólnego z ofiarami wojny i nazizmu. W centrum pamięci mieli pozostać nie idący do gazu, rozstrzeliwani i wywożeni do niewolniczej pracy w Rzeszy, lecz ci, którzy „cierpieli dla pokoju i ludzkości”. Telegram Stalina z okazji powstania NRD i słowa, iż wojna pokazała, że „największe ofiary poniosły naród niemiecki i naród sowiecki” i że „oba narody mają w sobie największy w Europie potencjał do realizacji wielkich akcji o znaczeniu światowym”, stanowią kwintesencję polityki pamięci w wydaniu komunistycznej dyktatury. Dla Polaków pojęcie „sprawca” miało jednoznaczne konotacje: przypisywano je wyłącznie zaborcom i okupantom. Kultura, literatura, historiografia, publicystyka, polityka, wszystkie media pamięci utrwaliły przez dekady przekonanie o Polakach jako największych bohaterach drugiej wojny i ruchu oporu. Mit niewinności, męczeństwa, ofiary własnego narodu był nie do pogodzenia z przyznaniem się do jakiejkolwiek winy. Projektowany był on jednocześnie w przeszłość. Niemieccy i polscy mitotwórcy mieli godnych poprzedników. Przedstawiciele elit obu nacji mieli powody do snucia marzeń na temat wielkiej ojczyzny. W XIX w. Niemcom brakowało zjednoczonego państwa, Polska pod zaborami pozbawiona była własnej państwowości. Pierwsi snuli wizje wielkoniemieckiego zjednoczenia, drudzy potęgi Polski od morza do morza. Jedni i drudzy patrzyli z wyższością na Wschód, postrzegając go jako obszar krzewienia własnej misji cywilizacyjnej. Polski mit niósł wiarę, iż naród polski stanowił przedmurze chrześcijańskiego Zachodu, bronił cywilizacji europejskiej przed „azjatyckim barbarzyństwem”, zmagał się z „półksiężycem” i „dziczą moskiewską”, stawał w obronie świata słowiańskiego przed Niemcami, a jednocześnie był nosicielem „cywilizacji na szerokie przestrzenie Wschodu”. Mit wspierany był skutecznie przez Kościół, gdyż w warunkach rozbiorowych obrona katolicyzmu jednoznaczna była z obroną polskości. Józef Ignacy Kraszewski tłumaczył w 1861 r. problemy Polski z niepodległością tym, „żeśmy przez długie wieki byli Europy żołnierzami lub żołnierzem Boga”. Stąd przekonanie, że Bóg powierzył Polsce misję umierania za ojczyznę i wiarę, wspierane przez Piusa X, podziwiającego zasługi Polski w walce z pogaństwem. „Zaledwie Polakiem zwać się może ten – twierdził papież – co z gorącą miłością ojczyzny nie łączy nieskalanej wiary i przywiązania do religii i uległości dla stolicy świętej”. Motyw tysiącletniego parcia germańskiego na Wschód (Drang nach Osten), ugruntowany poprzez drugą wojnę światową, stanowił trwały element peerelowskiej propagandy, wykorzystywany w kryzysowych sytuacjach wewnątrzpolitycznych. Po 1990 r. został on podchwycony przez ugrupowania prawicowe, które przywołują go w momentach konfliktowych z Niemcami, mimo iż nauka dawno już odrzuciła ten mit, uznając za ahistoryczny. O ile np. stereotyp polnische Wirtschaft używany w Niemczech instrumentalnie, wiązał się z poczuciem wyższości cywilizacyjnej, poczuciem misji oraz uzasadnieniem ekspansji, o tyle slogan odwiecznego parcia Niemców na Wschód wiązał się w Polsce z rozbudzaniem zagrożenia, podsycaniem nieufności i przekonaniem o dziedziczeniu przez naszych zachodnich sąsiadów genu zaborczości. Komunikacja między Polakami i Niemcami, ograniczona w okresie zimnej wojny głównie do sfery oficjalnej, nabrała całkowicie odmiennego tempa i charakteru po 1989 r. Zjednoczone Niemcy i demokratyczna Polska stanęły przed ogromnymi wyzwaniami. Dopiero w warunkach wolnej Polski można było dopuścić do głosu narrację ujawniającą przypadki kolaboracji rodaków z niemieckim okupantem, donosów, współpracy w eksterminacji Żydów. Rozbrojenie mitu Polaków jako niewinnej ofiary w niczym nie umniejsza winy Niemców, pozwala jednak na uwzględnienie szerokiego spektrum kwestii moralnych, psychologicznych i etycznych w szczególnych, niekiedy granicznych warunkach. Pluralizacja i prywatyzacja pamięci w wolnym, bez cenzury, kraju przyniosła ogrom inicjatyw, głównie w obszarze kultury i nauki, mających na celu normalizację wzajemnych stosunków. Świadomość, że politykę uprawiają rządy, a sąsiadujemy z obywatelami, skłaniała do rewizji wielu stereotypów i mitów. W demokratycznej Polsce odezwały się głosy, które przeciwstawiły się przypisanej Niemcom etykiecie odwiecznych agresorów i sprawców. Nie zabrakło autorów, którzy przeciwstawiając się mitowi Drang nach Osten, przypominali, że polsko-niemiecka granica należała przez stulecia do najbardziej spokojnych w Europie, a tysiącletnia historia Niemiec i ich relacji ze wschodnim sąsiadem to nie tylko dzieje nazizmu i zbrodni przeciw ludzkości. Dostęp do archiwów w warunkach wolnych od cenzury przyniósł wysyp dokumentów i literatury, które pobudzały nowe kontrowersje wokół trudnych tematów. Polsko-niemieckie konflikty wokół miejsc pamięci i pytań, czy sprawca może być ofiarą, a ofiara sprawcą, oznaczały m.in. spory o nazewnictwo, kulturę upamiętniania, opisy, symbole miejsc pamięci. Jednym z przykładów jest Lamsdorf/Łambinowice, najpierw nazistowski obóz dla jeńców polskich i innych okupowanych narodów, po zakończeniu wojny obóz pracy dla ludności niemieckiej, który w wyniku kulawego kompromisu traktuje się dzisiaj jako miejsce upamiętnienia ofiar dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego, hitleryzmu i stalinizmu. Europeizacja tego miejsca wydaje się jednak jedyną formułą pozwalającą przyszłym pokoleniom, w rzeczywistości bez żywych świadków, uniknąć relatywizacji i tłumaczenia zbrodni jednego systemu przez drugi. Wypędzeni, przesiedleni Uproszczoną narrację o przeszłości ewokują kryzysy, przełomy, napięcia polityczne. Świadkowie wydarzeń historycznych nie mają czasu na głębszą refleksję. W pośpiesznym rozrachunku szuka się przede wszystkim winowajcy. Przymusowe wysiedlenia Niemców z obszarów przyznanych w wyniku klęski III Rzeszy Polsce stanowiły jedną z konsekwencji polityki hitlerowskiej. Wielu z wypędzonych było z pewnością gorliwymi nazistami, częścią V kolumny na ziemiach polskich. Nie umniejsza to jednak w niczym faktu, iż w większości była to ludność cywilna, kobiety i dzieci, uciekająca przed zbliżającą się Armią Czerwoną. Ucieczkę wspomagała hitlerowska propaganda, która wykreowała wizerunek Rosjan jako krwiożerczych bestii. Do wyobraźni miały przemawiać plakaty z Rosjanami o wilczych głowach i z nożami w zębach, obraz Azjatów gwałcących i rabujących w szale zemsty. Niemieckie ofiary przymusowych wysiedleń znalazły w RFN optymalne warunki do pielęgnacji swej krzywdy. Mit wypędzenia miał w powojennych Niemczech szczególne uzasadnienie dla wykreowania mitu narodu ofiar. W okresie zimnowojennym wypędzenie pozwalało podtrzymywać doktrynę prawną RFN o istnieniu Niemiec w granicach z 1937 r. Teza ta służyła milionom wyborców pochodzącym z „niemieckiego Wschodu” do podtrzymywania „prawa do stron ojczystych”. Diametralnie różna była sytuacja polityczna, moralna, psychologiczna obu grup przesiedleńczych. Zanim Niemcy utracili swą najbliższą małą ojczyznę, wypędzeni zostali przez okupanta ze swoich domostw z różnych regionów kraju Polacy. Największy exodus nastąpił jednak dopiero po powojennym przesunięciu granic. Rzeczywistość po 1945 r. nie dała jednak Polakom szansy na upamiętnienie swego cierpienia i traumy, bezpowrotnej w przypadku Kresowiaków, utraty domu i ziemi ojczystej. Bali się oni ponadto ponownego wygnania. Ich poczucie tymczasowości potęgowały pogróżki niemieckich wypędzonych. O ile problem polskich przesiedleńców pozostawał przez cały okres PRL tematem tabu, o tyle niemieccy przesiedleńcy znaleźli się w tym względzie w komfortowej sytuacji. Zabezpieczeni przez rząd RFN, łącznie z własnym ministerstwem, organizacjami przesiedleńczymi, własną prasą, instytucjami kulturalnymi, wydawnictwami, stanowili siłę polityczną, z którą liczyć musiały się władze zachodnioniemieckie, przede wszystkim CDU/CSU. Pytanie, czy Niemcy mieli prawo czuć się ofiarami, z trudem przebijało się w polskiej debacie. Dziedzictwem przeszłości były głębokie urazy, zamrożone w latach obligatoryjnej przyjaźni między PRL i NRD, oraz brak dialogu elit i szerokich kręgów społecznych. Pokolenie wypędzonych z trudem akceptowało prawdę, że ich ból i strata były ceną, jaką musieli zapłacić za wprowadzenie w życie założeń hitlerowskiej polityki. Polacy po przeżyciu własnej hekatomby nie byli zdolni również do obiektywnej oceny cierpienia tych, którzy utracili najbliższą ojczyznę. Uciekający Niemcy zastygli w rozpamiętywaniu własnej krzywdy. Ona uspokoiła ich sumienia i przesłoniła elementarną prawdę, że nie musieliby opuszczać swych domów, gdyby wcześniej nie wypędzono i nie skazano na śmierć Polaków z okupowanych terenów w myśl zalecenia hitlerowskiego: „Wszystkie elementy niedające się zniemczyć muszą być bezwzględnie usunięte”. Mit wypędzenia pełnił m.in. funkcję kompensacyjną. Ułatwiał Niemcom ucieczkę przed odpowiedzialnością i dawał okazję do pochylenia się nad własną krzywdą. „Niemiecki Wschód” jawił się jako raj utracony, rozbudzał emocje, a jednocześnie dawał iluzoryczną nadzieję na zmianę granic. W podtrzymywaniu tego mitu zainteresowane były kolejne rządy zachodnioniemieckie. Krzywda „wypędzonych z ojczyzny” została przekalkulowana na siłę głosów wyborczych. „Karta niemieckich wypędzonych ze stron ojczystych” z 5 sierpnia 1950 r. została uznana przez polityków jako akt pokojowej woli współżycia w Europie („My wypędzeni rezygnujemy z zemsty i odwetu…”). W 2000 r. obchodzono uroczyście rocznicę przyjęcia Karty. Nikt z celebrujących polityków nie przyjrzał się treści. A w dokumencie czytamy m.in.: „Zdajemy sobie sprawę z bezmiaru cierpień, jakie w szczególności ostatnie dziesięciolecie sprowadziło na ludzkość”. Nie nazistowskie Niemcy, lecz „ostatnie dziesięciolecie” uczyniono odpowiedzialnym za krzywdę wypędzonych. Autorzy Karty domagają się, by narody świata wzięły odpowiedzialność za los wypędzonych jako „najbardziej dotkniętych cierpieniem tych czasów”, wykreowanych na centralną ofiarę w Europie. Nie ma mowy o prawach do ojczyzny i życia innych. Natomiast wypędzenie Niemców zostało potraktowane jako pogwałcenie praw bożych. „Utraciliśmy nasze strony ojczyste. A pozbawieni stron ojczystych stają się obcymi na tej ziemi. Bóg umieścił ludzi w ich stronach ojczystych (…). Dlatego czujemy się powołani domagać się uznania i urzeczywistnienia prawa do stron ojczystych jako podstawowego prawa ludzkości ofiarowanego przez Boga”. Mit wypędzenia, wspomagany przez konfrontację zimnowojenną, sprzyjał postrzeganiu Wschodu w kategoriach sowieckiego bloku i komunistycznego zagrożenia. Komplementarny charakter pełniły badania wschodnie (Ostforschung), które kładły nacisk na rekonstrukcję pamięci o „tysiącletniej niemieckiej historii na Wschodzie”. Pozwalały legitymizować roszczenia terytorialne najbardziej radykalnym ugrupowaniom. Z ducha zimnowojennej pedagogiki zrodziły się wytyczne nauki o państwach bloku wschodniego. Stała Konferencja Ministrów Oświaty wydała w 1956 r. zalecenia dla „Wiedzy o Wschodzie” (Ostkunde), które zadecydowały o kształcie nauczania na temat ziem za linią Odry i Nysy. „Niemiecki Wschód musi być Niemcom, szczególnie młodzieży znany i przyswojony. (…) Niemcy winni mieć stosunek do terenów utraconych jak do ojczyzny, części swego narodu”. Zalecenia nakazywały pokazywanie Niemiec jako całości wraz z terenami „pod obcą administracją”. Oficjalne mapy nie tolerowały nowej granicy traktowanej jako stan tymczasowy. Wypędzeni, skoncentrowani na własnym cierpieniu, pielęgnowali pamięć wyizolowaną z aktualnego kontekstu politycznego. Dbali o to przede wszystkim funkcjonariusze organizacji przesiedleńczych. Ostatnim akordem konfliktu wokół miejsc pamięci związanych z przymusowym wysiedleniem Niemców z utraconych terenów wschodnich był spór wokół inicjatywy Centrum przeciwko Wypędzeniom przewodniczącej Związku Wypędzonych Eriki Steinbach na przełomie XX i XXI w. Ujawnił on nagromadzone po obu stronach granicy uprzedzenia i niewiedzę. Dzisiaj potomkowie wypędzonych podróżują bez przeszkód do ziemi ojczystej swoich przodków. Na zachodnich i północnych ziemiach Polski powołano do życia instytucje, które pielęgnują wspólne wielokulturowe dziedzictwo, tworzą miejsca spotkań i edukacji młodzieży, spadkobierców wspólnej historii. Ziemie utracone, ziemie odzyskane Zarówno dla przesiedlonych Niemców, jak i wysiedlonych ze wschodnich Kresów Polaków kwestia utraty małej ojczyzny stanowiła fundamentalny problem określający ich tożsamość. Jak bowiem zauważył słusznie poeta Piotr Lachmann, najmocniejsze korzenie mają wykorzenieni. Dla nowych polskich mieszkańców Ziem Zachodnich i Północnych to całkowicie odmienne od dotychczasowego „życie w infrastrukturze poniemieckiej cywilizacji”, jak to ujął pisarz Stefan Chwin, stanowiło wielkie wyzwanie, któremu przyszło stawić czoła. Obszar pogranicza polsko-niemieckiego stanowił przez dekady przestrzeń nawarstwiania się problemów. Zarzewiem konfliktu stała się nowa granica. Dla Niemców kwestia przesunięcia granic stanowiła problem terytorialny, dla Polaków egzystencjalny. Potrzeba gwarancji bezpieczeństwa dla kraju wielokrotnie dzielonego, uznanego przez dwa stulecia za niezdolny do samodzielności, zagrożonego eksterminacją przez nazistowskie państwo, zniewolonego przez komunistyczne mocarstwo, stanowiła priorytetowe zadanie. Widmo rewizji granicy polskoniemieckiej, którą straszyła hałaśliwa retoryka związków przesiedleńczych RFN, stanowiło źródło stale podsycanego lęku. Ten mit stał w centrum konfliktu politycznego. Dotyczył bowiem najbardziej newralgicznego punktu Polaków. Po latach okupacji, niewyobrażalnych krzywd, zakwestionowano prawo do bezpiecznego życia sporej części ludności na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Potrzeba budowania przeciwstawnego do niemieckiego mitu ziem utraconych mitu Ziem Odzyskanych wynikała z oczekiwań społecznych. Toteż władze PRL od początku wspierały go argumentami zarówno historyczno-geopolitycznymi, jak i ekonomicznymi oraz moralnymi. Nawiązywano do tradycji piastowskiej. Wszechobecna propaganda głosiła: „Chwila obecna daje nam szansę do ręki, aby błąd Konrada Mazowieckiego naprawić”. PPR wzywała: „Społeczeństwo musi odczuć, że idzie po swoje, musi przeżyć dzieje polskości tych ziem”. Prasa podkreślała systematycznie znaczenie Odry, Szczecina, wybrzeża morskiego, bogactwo Śląska. Zasiedlenie i polonizację ziem zachodnich eksponowano jako rodzaj dziejowej misji, krucjaty polskości. Ziemie Zachodnie i Północne stały się wielkim poligonem odreagowania. Zarówno z nakazu władz, jak i własnej inicjatywy zniszczono wiele śladów niemieckiej obecności. Wyobrażenie bowiem sprawiedliwości dziejowej podpowiadało, by karać wszystko, co niemieckie. Ducha niemieckiego wypędzano poprzez usuwanie cmentarzy niemieckich, pomników, napisów. Z dzisiejszej perspektywy są to czyny zawstydzające. Czy jednak można było wówczas oczekiwać innej postawy? Czy poniżeni, osieroceni, pozbawieni przez okupantów dorobku życia mogli pochylić się z szacunkiem nad dobrem pozostawionym przez wysiedlonych Niemców? Czy tym, którzy zostawili nad Niemnem i Wilejką domy rodzinne, można było powiedzieć: pielęgnujcie dobrą niemiecką trady