Jak zmieniła się Europa po roku 1989

Ronald Reagan nie miał wątpliwości: We win and they lose (My wygrywamy, a oni przegrywają). I te słowa zbudowały w Ameryce ich legendę. To właśnie prezydent USA swym zawziętym zdecydowaniem zburzył mur berliński i powalił Moskwę. Zaś Helmut Kohl sam się pasował na dziedzica tej linii. Natomiast wielu polityków zachodnioniemieckich podkreśla raczej wagę zainicjowanej w 1979 r. przez Helmuta Schmidta podwójnej decyzji NATO – o dozbrojeniu w rakiety atomowe i zarazem utrzymaniu rozmów z Moskwą. Ponoć to ona doprowadziła w 1986 r. do porozumienia Reagana z Michaiłem Gorbaczowem w Reykjaviku i ostatecznego odprężenia między supermocarstwami. Ale raczej nikt nie twierdzi, że rewolucja 1989 r. to bezpośredni skutek twardej zachodniej polityki siły. W Republice Federalnej chętnie się niekiedy przyklaskuje, że to Solidarność była początkiem końca zimnej wojny. Ronald Reagan Renomowani historycy dziejów najnowszych, jak Michael Meyer, są niemal zgodni, że opowieść o zwycięstwie Reagana to legenda. Nie ma takiej prostej linii, która prowadzi od Reagana prosto do zjednoczenia Niemiec oraz zaniku granic ustrojowych w Europie i zapaści sowieckiego supermocarstwa w 1991 r. Ci, którzy nie są sympatykami tamtego prezydenta USA, przypominają, że to właśnie on w Reykjaviku nieoczekiwanie zmienił front. Do porozumienia z Gorbaczowem doszło dlatego, że nagle Reagan zachował się jak gołąb i poniekąd wszedł w rolę Willy’ego Brandta. Wizerunek Reagana jako Johna Wayne’a z ręką na colcie (dobry, szybki, opanowany) utrwalił się dzięki jego przemówieniu z 12 czerwca 1987 r. w Berlinie Zachodnim, kiedy to wezwał Gorbaczowa do „otwarcia tej bramy”. Wtedy jednak w Bonn jego słowa wywołały raczej poirytowanie. Mało kto w Republice Federalnej tęsknił do nowej zimnej wojny. I niewielu Niemców wsłuchiwało się w amerykańskiego prezydenta. Mało kto go podziwiał. Niemniej zaledwie dwa lata później mur berliński rzeczywiście padł. I łatwo można było uwierzyć, że słowa to czyny i w Reaganie ujrzeć proroka, który przewidział to, czego nikt inny nie dostrzegał. Argumentację Meyera wyostrza brytyjski dziennikarz Victor Sebestyen, twierdząc, że wschodni Europejczycy sami się wyzwolili, przy żywotnej pomocy Zachodu. Ale nie dlatego, by politycy w Waszyngtonie, Paryżu czy Bonn szukali konfrontacji. Przez pierwsze cztery lata swej prezydentury Reagan nie wymusił na Wschodzie żadnego ruchu. Coś zaczęło się dziać dopiero wtedy, gdy w 1985 r. sekretarzem generalnym KPZR został Gorbaczow i gdy Reagan zmienił kurs, który jego następca, George Bush ojciec, dodatkowo wzmocnił. W końcu to właśnie amerykański prezydent w lipcu 1989 r. w Warszawie naciskał na gen. Wojciecha Jaruzelskiego, by ten jednak uległ namowom związkowców i dał się wybrać na prezydenta Polski. Część polskiej opozycji była rozczarowana, ale Bush obawiał się, że sytuacja w Europie wymknie się spod kontroli. Dla byłego szefa CIA najważniejsza była stabilność globalna. A ponadto chciał uniknąć błędu Dwighta Eisenhowera z 1956 r., kiedy to Amerykanie zachęcali węgierskich powstańców, gdy jednak wjechały sowieckie czołgi – pozostawili ich na pastwę losu. Zaskakująco szczere poparcie tezy, że źle się interpretuje berlińskie przemówienie amerykańskiego prezydenta, dostarczył ówczesny ambasador USA John Kornblum, gdy 6 lutego 2011 r., w stulecie urodzin Reagana, wspomniał, że to on wpisał prezydentowi do przemówienia to często przytaczane wezwanie: Mr. Gorbachev, open this gate, tear down this wall! Tyle, że te słowa wcześniej przekazano Moskwie. Waszyngton dawał tym samym do zrozumienia, by nie kłaść tych słów na szalę. Reagan wiedział, że wywierając nacisk, jedynie wsparłby moskiewskich przeciwników Gorbaczowa. Kto zatem, jeśli nie Gorbaczow, był prawdziwym adresatem twardych słów pod Bramą Brandenburską? Według Kornbluma – niemieccy politycy, gdyż to oni obawiali się drażnienia Moskwy. Reagan musiał także ugłaskać swoich własnych jastrzębi, którzy – w odróżnieniu od polityków bońskich – zaskakujący zwrot swojego prezydenta ku Gorbaczowowi uważali niemal za zdradę. Bardziej atrakcyjna wydaje się teza historyka Seana Wilentza, że to w końcu komunistyczni modernizatorzy zadali komunizmowi śmiertelny cios. Bez Gorbaczowa ZSRR długo jeszcze mógł swym arsenałem nuklearnym stawiać czoła Zachodowi, a armią konwencjonalną trzymać w szachu swoich satelitów. Tylko dlatego, że w Moskwie do władzy doszedł Gorbaczow, Reagan mógł się zgodzić na rozbrojenie. W ten sposób idealizm Gorbaczowa miałby się nałożyć na – przez długi czas tłumiony – idealizm Reagana. Wilentz prehistorię 1989 r. sprowadza aż do konferencji bezpieczeństwa i współpracy (KBWE) w Helsinkach w 1975 r., która budziła w USA niesłychane opory przeciwników odprężenia – w tym również Reagana – jako „wyprzedaż” i „nowa Jałta”. Tezy amerykańskiego historyka są bardzo bliskie ocen Willy’ego Brandta i tych Niemców, którzy stawiali na wewnętrzne zmiany systemu, a nie na nacisk z zewnątrz. Inna sprawa, czy zakładali oni, że reformy będą w stanie bez reszty pogrzebać komunizm. Niektórzy mogli mieć takie nadzieje – ale tylko po cichu. Także Strobe Talbott, doradca George'a Busha, odrzuca w swych książkach legendy o roli niezłomnego Reagana. Gdy po śmierci byłego prezydenta w 2004 r. „The Economist” nazwał go „człowiekiem, który pokonał komunizm”, Talbott napisał, że to „bardzo wątpliwa hipoteza”, ponieważ jego „program gwiezdnych wojen”, SDI, w dużej mierze był uważany za marzycielstwo, także przez takich ludzi jak Andriej Sacharow, jeden z najbardziej prominentnych fizyków i czołowych krytyków sowieckiego reżimu. Michaił Gorbaczow W 1994 r., w Erfurcie, Adam Krzemiński chciał się od Michaiła Gorbaczowa wywiedzieć, czy bez ruchu związkowego Solidarności w Polsce w ogóle doszłoby do zarządzonej przez niego pierestrojki. Na pytanie, co było najpierw: jajko pierestrojki czy kura Solidarności, Gorbaczow poczerwieniał i wykręcił się żartem: z jajka została jajecznica, a z kury rosół… Dopiero po kilku latach, w czasie obiadu w redakcji POLITYKI, opowiada Krzemiński, były sekretarz generalny KC KPZR posunął się krok dalej i dość mgławicowo, ale jednak przyznał: tak jest, bez emancypacyjnego zrywu w Polsce w latach 80. potem oni w Moskwie tak daleko by się nie posunęli. To Polska była laboratorium. Tego eksperymentu już nie można było, a także nie chciano, dławić siłą, jak w Budapeszcie i Pradze; dopiero potem on sam, Gorbaczow, dostrzegł, że problemy poszczególnych krajów są jednak podobne. Za małą sensację w poszukiwaniu motywów zmiany sposobu myślenia Gorbaczowa można uznać informację opublikowaną przez rosyjskich historyków w raporcie polsko-rosyjskiej grupy do spraw trudnych, kierowanej przez profesorów Adama Daniela Rotfelda i Anatolija W. Torkunowa. Opasły tom wydany w grudniu 2010 r. w Warszawie i Moskwie nosi tytuł „Białe plamy – czarne plamy”. Polscy i rosyjscy autorzy na bez mała 900 stronach analizują najtrudniejsze momenty polskorosyjskich stosunków w latach 1918–2008. Jedną z kwestii interesujących historyków z obu krajów było, czy Wojciech Jaruzelski, wprowadzając stan wojenny, chciał zapobiec sowieckiej interwencji wojskowej, czy raczej był gorliwym pomocnikiem Moskwy. Ostrożna odpowiedź jest taka, że na Kremlu rozważano i przygotowywano wprowadzenie wojsk. Jednak były poważne obawy. Moskwa dostrzegła, że ma bardzo niewielkie możliwości wpływania na Polaków i tamtejszą partię. Najwyraźniej zrozumiał to zwłaszcza Michaił Gorbaczow. Jak wynika z polsko-rosyjskiej dokumentacji, to właśnie on w 1982 r., po śmierci głównego ideologa partii Michaiła Susłowa, został jego następcą na stanowisku przewodniczącego tajnej komisji w KC KPZR zajmującej się sytuacją w Polsce. Raport rosyjskiej historyczki sugeruje w każdym razie, że oceniając gdański zryw z 1980 r., a następnie pierwszy w bloku strajk generalny w marcu 1981 r., Gorbaczow zalecał powściągliwość. I to było także bodźcem dla pierestrojki. A dla niej z kolei znalazł partnera w Jaruzelskim, podczas gdy we wschodnim Berlinie Erich Honecker był oburzony na takie oceny i postawy. Gorbaczow w swej autobiografii jedynie krótko wspomina komisję specjalną. Swojej własnej roli nie porusza. Ogranicza się do uwagi, że wokół „strajkującej, buntującej się, kipiącej Polski” zbudowano cordon sanitaire, z gen. Jaruzelskim zgadzał się, że oba kraje stoją przed porównywalnymi problemami – a każdą próbę reform blokują siły ortodoksyjne. Helsinki i Europa W tym kontekście niepodobna – idąc tropem wspomnianego już Seana Wilentza – lekceważyć Helsinek. Ta konferencja z 1975 r. miała zbudować zaufanie między Wschodem i Zachodem. Twardogłowi piętnowali ją wtedy jako groźbę zagłaskiwania, a wyraźnie przyczyniła się do rozpadu moskiewskiego imperium. Dlatego tacy zwolennicy Realpolitik jak Henry Kissinger oraz Helmut Schmidt po latach wyśpiewywali niemal identyczne peany na uzgodniony w stolicy Finlandii tzw. trzeci koszyk Aktu Końcowego KBWE (dotyczący rozszerzenia współpracy międzynarodowej, kontaktów międzyludzkich, swobody podróżowania i wymiany informacji). Twierdzili, że to w nim był ten materiał wybuchowy, który rozsadził rządy autorytarne, ponieważ stworzył instancję, do której mogły się odwołać mniejszości broniące swoich praw. A przecież Kissinger początkowo Helsinki miał za nic, a Schmidt wprawdzie poleciał do stolicy Finlandii, ale przede wszystkim stawiał na odprężenie w wiedeńskich rozmowach rozbrojeniowych. Na Zachodzie bowiem wielu nie doceniało KBWE. Wyjątek stanowili Willy Brandt, a zwłaszcza Hans-Dietrich Genscher, który całkowicie zawierzył procesowi helsińskiemu. Jednak jeszcze w latach 80. większość politycznego establishmentu nie mogła sobie wyobrazić, by wschodni system mógł być przeformowany oddolnie. Nie zmienia to faktu, że od Karty ’77 w Pradze po Lecha Wałęsę w Gdańsku 1980 r. wszyscy mogli się powoływać na zaakceptowany przez Moskwę Akt Końcowy konferencji zwołanej w 1975 r. do Finlandii. Niepodobna też zlekceważyć siły przyciągania Modelu Europa – większej niż polityki siły czy retoryki Reagana. Ten kluczowy aspekt europejskiej pokusy przekonująco akcentował amerykański publicysta William Pfaff przy okazji 50. rocznicy traktatów rzymskich. Według niego cud roku 1989/90 sprawiła zjednoczona Europa. (Z rozmów autora tego tekstu wynika, że jedynie Richard von Weizsäcker w Niemczech i Bronisław Geremek w Polsce zwracali uwagę na tę cichą atrakcyjność modelu europejskiego). Dla Pfaffa to Unia Europejska „była tym czynnikiem, który bardziej niż wszystko inne spowodował klęskę ZSRR w zimnej wojnie”. To nie amerykańskie uzbrojenie, „to spór moralny ujawnił całą różnicę”, i na dowód autor przytaczał pewną anegdotę. Pod koniec 1985 r. Raisa i Michaił Gorbaczowowie, podczas kolacji w sowieckim poselstwie w Genewie, opowiadali Ronaldowi i Nancy Reaganom o swych dwóch urlopach we Włoszech i Francji. Przekonali się wtedy, że ich kraj już przegrał z Zachodem tę konkurencję, w którą sam się wplątał, i to bynajmniej nie w związku z wyścigiem zbrojeń. To Wenus – podsumowuje William Pfaff swój esej – wygrała w Europie zimną wojnę. I aż kusi pytanie: „A co stało się z Marsem?”. Kto nadal docieka, co w końcu doprowadziło do załamania się sowieckiego imperium, ten powinien sięgnąć do George’a Kennana. To fenomenalne, jak dalekowzrocznie już w latach 40. myślał ten amerykański dyplomata i intelektualista. Początkowo także on konflikt nuklearny uważał za niemal nieunikniony; jednak już w 1947 r. odważył się system komunistyczny „domyśleć do końca”. Wprawdzie przeciwnik wydaje się potężny, ale ta potęga opiera się na ucisku i złudzeniu – pisał Kennan. Jeśli będzie mądrze blokowany, to cały sowiecki system zgnije od wewnątrz. Niepodobna ani tego dowieść, ani obalić, ale niewykluczone, że potęga Moskwy „ma w sobie ziarno swego własnego upadku i że to ziarno już zakiełkowało”. Kennan radził, by Zachód trwał przy swoich mocnych stronach i jeszcze bardziej je wzmacniał. Powinien ufać sile wybuchowej swych własnych wartości. Tak właśnie amerykański dyplomata rozumiał politykę containment: odpychania komunizmu nie czołgami, lecz mozolnym dialogiem i przekonywaniem. Czyż Model Europa, tuż u granic sowieckiego imperium, nie emanował tą właśnie siłą? Solidarność i Ostpolitik Jak na tym tle wygląda polska i niemiecka polityka tamtych lat? Niepodobna przecenić znaczenia upartego oporu takich dysydentów, jak Jacek Kuroń i Adam Michnik, oraz tego środowiska, które przyłączyło się do strajku gdańskich stoczniowców w 1980 r. Szczególnego znaczenia nabiera tu fakt, że ci opozycjoniści przeważnie uważali się za socjalistów, co dla rządzących było szczególnie niewygodne. W Republice Federalnej protest pacyfistów przeciwko Schmidtowi był tak duży, że po 1980 r. odwracał uwagę wielu Niemców od siły buntu u polskich sąsiadów. Ale w Polsce strajk, na czele którego stanął Lech Wałęsa, błyskawicznie rozrósł się w społeczny ruch protestu – tak dozowany, by nie wymknął się spod kontroli. Także w Polsce okazało się, że to nie twardogłowi, lecz kompromisowcy obalili ancien regime. To oni wtedy dominowali – tym razem zarówno przywódcy protestu, jak i większość Polaków nie chciała kolejnej „zwycięskiej klęski”. Także niemiecka Ostpolitik była w samej swej istocie wywrotowa. Odgórnie zaplanowana, stawiała na współpracę z rządami i na reformy od wewnątrz, ale także nieco promieniowała tą wspominaną przez Kennana pewnością siebie Zachodu – zmniejszać różnice klasowe, wszystkim zapewniać dobrobyt, gwarantować równe prawa i nie utrwalać przepaści między Północą i Południem kuli ziemskiej. To prawda, że Ostpolitik była nastawiona na dialog z rządzącymi w Moskwie, Warszawie, Pradze czy Budapeszcie. Ale to jej nie deprecjonuje. Na kogóż innego mogła się wtedy nastawić? Pierwotny sens formuły Egona Bahra z 1963 r. – „zmiana poprzez zbliżenie”– mógł oczywiście być mylnie rozumiany jako polityka ugłaskiwania – jak gdyby wystarczało samo cierpliwe czekanie. Niewykluczone też, że pod koniec niektórzy autorzy Ostpolitik sami zapomnieli, jak wiele dwuznaczności i ukrytych myśli początkowo się za nią kryło. Niewątpliwie ich także zaskoczyła implozja sowieckiego imperium. Mimo to formuła Bahra była o tyle genialna, że pozostawiła niedopowiedzianym, do czego zmierzała zmiana i kto miał się zbliżyć do kogo. Milczenie w sprawie celów, zbytni nacisk drugiej Ostpolitik lat 80. na międzynarodową stabilizację, bardzo powściągliwa krytyka stanu wojennego w Polsce ze strony Helmuta Schmidta oraz decyzja Willy’ego Brandta, by w czasie wizyty w Warszawie w 1985 r. ze względu na chwiejne relacje między supermocarstwami nie nalegać na spotkania z Lechem Wałęsą, a wreszcie niechęć do hałaśliwej retoryki zimnowojennych twardogłowych – to wszystko przesłoniło spojrzenie na pewien niezupełnie dopowiedziany, być może nawet zepchnięty do podświadomości aspekt polityki wschodniej. Można by to tak wyrazić: właśnie dlatego rządzącym na Wschodzie, początkowo tak nieufnym wobec Ostpolitik, wydawało się, że są bezpieczni. Ponadto niejeden z komunistów w kierownictwie PZPR stopniowo odkrywał w sobie przysypane dziedzictwo socjaldemokratyczne. Zatem nawet jeśli odrzucić myśl, jakoby polityka Brandta kryła w sobie zamiar podkopania systemu – to jednak trzeba zaakceptować przynajmniej to, że obiektywnie promieniowało z niej coś, co mogło tworzyć siłę wybuchową. Ale to wszystko trzeba wypowiadać bardzo ostrożnie. Nieprzypadkowo bowiem tu właśnie przebiega najciekawsza linia konfliktu – nie tyle pomiędzy zwolennikami polityki dialogu i twardej konfrontacji, lecz między samymi zwolennikami polityki odprężenia. Z obawy przed ponownym rozognieniem zimnej wojny, polska opozycja demokratyczna nie otrzymała wystarczającego wsparcia akurat od tych, od których najbardziej się jej spodziewała – w tym również od nas dziennikarzy. Przy czym przedstawicielom mediów było o wiele łatwiej niż politykom, którzy muszą odmierzać realne ryzyko. Nie brakowało w Republice Federalnej sympatii do Solidarności – ale polityka wolała się nastawiać na rządzących niż na niekontrolowane ruchy oddolne. Natomiast wyraźnie lekceważono siłę wybuchową tych odważnych, odosobnionych głosów protestu we wschodnich Niemczech. Nie lekceważyli ich natomiast starcy rządzący we wschodnim Berlinie. Oni panicznie – i słusznie – obwiali się odzewu, z jakim mogli się spotkać tacy krytycy ustroju, jak Wolf Biermann, Robert Havemann, Bärbel Bohley, Rudolf Bahro, Werner Schulz, Ingrid Köppe, małżeństwo Poppe, Markus Meckel czy Friedrich Schorlemmer swą ciągnącą się przez ponad dwadzieścia lat szarpaniną z SED, Stasi i wszechpotężnym aparatem państwowym. Wraz z „rewolucją październikową” 1989 r. na ulicach Lipska, Drezna i innych miast NRD z całą siłą wyszło na jaw, co się w ludziach nagromadziło. Jednak osiągnięcia tej demokratycznej, wschodnioniemieckiej rewolucji nie znalazły uznania. Bojownicy o prawa obywatelskie otrzymali na pocieszenie kilka cukierków, ale zostali skazani na role postaci marginalnych. Naczynia połącz