Mit renesansu. Gdy myślimy o renesansie, od razu przychodzi na myśl humanizm, dominujący w XV i XVI w. nurt, który wpłynął na postrzeganie nauki, sztuki, religii oraz człowieka. Humaniści uważali, że czasy, w których żyją, są wyjątkowe za sprawą odkrycia języka i mądrości starożytnych Rzymian i nie mają wiele wspólnego z pogardzanym przez nich „ciemnym” gotykiem. Stąd wprowadzona w 1550 r. przez malarza, architekta i pisarza Giorgio Vasariego nazwa rinascimento. Owo odrodzenie doprowadziło do zmian światopoglądowych wśród intelektualnych elit, jednak odcięcie od średniowiecza było pozorne. Ludzie renesansu stworzyli o sobie mit. Tymczasem renesans jako odrębna historyczna epoka postępu, wyrafinowanej kultury i indywidualizmu – o której naucza się w szkole – to historiozoficzny konstrukt szwajcarskiego historyka Jacoba Burckhardta (XIX w.). Dziś badacze widzą w renesansie raczej dominujący we Włoszech nurt późnego średniowiecza, który wyróżnia zachwyt nad antykiem i człowiekiem.
Martwy język motorem zmian. Nie przez przypadek humanizm zaczął się w miastach północno-środkowej Italii. Mówiono tam zniekształconą łaciną, zachowały się materialne ślady po Imperium Romanum, a antyk zdawał się doskonałym punktem odniesienia dla mieszczan z handlowo-uniwersyteckich miast-państw, rządzonych przez władców światłych, niezależnych od papiestwa i cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Potrzeba wolności i utożsamianie się ze starożytnością szły ze sobą w parze, co widać w początkach XV w., gdy zagrożenie ze strony Mediolanu sprawiło, że „Florentyńczycy bardziej sobie uświadomili, kim są i jakie wartości cenią – należała do nich wolność, której bronili” – jak pisze brytyjski historyk Peter Burke.