Dlaczego upadła Rzeczpospolita? Genezą była katastrofa wielkiej wojny północnej (1700–21) – przerażające straty demograficzne i gospodarcze spowodowały zapaść ekonomiczną kraju, z której wydobył się dopiero w trzeciej dekadzie XVIII w. Kryzys wykorzystywała Rosja, która wraz z Prusami i dorywczo Austrią, pod hasłem obrony szlacheckiej złotej wolności, konsekwentnie obezwładniała państwo polsko-litewskie. W 1768 r. w obronie polskiej złotej wolności, ale przeciwko rosyjskiej kurateli zbrojnie stanęła konfederacja barska. Jej pacyfikacja w 1772 r. zakończyła się pierwszym rozbiorem Rzeczpospolitej z udziałem Rosji, Prus i Austrii.
Zerwanie zależności od Rosji i reformę ustrojową państwa podjął Sejm Wielki, uchwalając 3 maja 1791 r. konstytucję. Przeciwko niej wystąpiła grupa polskich magnatów i większość hierarchii Kościoła katolickiego, którzy w ramach konfederacji targowickiej zwrócili się o pomoc zbrojną do carycy Katarzyny II. W wyniku wojny polsko-rosyjskiej w 1792 r. Rosja i Prusy rok później dokonały drugiego rozbioru Rzeczpospolitej. Ostatnim zrywem przeciwko likwidacji państwa polsko-litewskiego była insurekcja kościuszkowska (1794). Powstanie zakończyło się klęską, a w wyniku trzeciego rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię w 1795 r., Rzeczpospolita przestała istnieć.
Obiektywnie rzecz biorąc, rozbiory Rzeczpospolitej Obojga Narodów – zjawisko długotrwałe i niezaplanowane przez wspomniane mocarstwa – były wynikiem swego rodzaju rekompensaty dla Prus i Austrii za naruszanie przez Rosję systemu europejskiej równowagi w postaci jej nabytków nad Morzem Czarnym kosztem Turcji. Kluczowym czynnikiem było też podważenie europejskiego ancien régime’u przez rewolucyjną Francję i próba zmodernizowania w tym duchu Rzeczpospolitej.