Romantyzm odegrał decydującą rolę w ukształtowaniu zarówno polskiej, jak i rosyjskiej filozofii historycznej. Reprezentujący ów nurt poeci siłą rzeczy najwięcej uwagi poświęcali stosunkom między obydwoma krajami. Kształtowane przez romantyków narodowe wizje dziejów Polski i Rosji wbrew pozorom nie zawsze były budowane na zasadzie przeciwieństw, ale miały wiele punktów stycznych, np. swoiście rozumiany mesjanizm (Trzeci Rzym i Chrystus Narodów).
W obu krajach romantyczni pisarze i poeci byli traktowani jak prorocy, od których oczekiwano epokowych objawień. W Rosji rolę tę pełni Aleksander Puszkin (1799–1837; określany jako „nasz skarb najwyższy”); dla Polaków narodowym wieszczem jest zaś Adam Mickiewicz (1798–1855). Według historyka Andrzeja Nowaka Puszkin jest fundatorem literackiej wersji imperialnej ideologii Rosji. To co udało się bowiem Nikołajowi Karamzinowi na polu historii, Puszkin osiągnął dzięki poezji, dając wyraz rozmachowi imperium m.in. w „Jeźdźcu miedzianym” i „Oszczercom Rosji”. Jego stosunek do Polski był jednak negatywny – uważał ją za bezpośrednie zagrożenie dla imperium i jego obecności w Europie.
Wraz z Michaiłem Lermontowem (1814–41) Puszkin jest uznawany w Rosji za symbol wolności i oporu wobec reakcyjnego reżimu Mikołaja I. Obaj cieszyli się opinią groźnych liberałów, a ich twórczość była cenzurowana. W odstępie kilku lat zostali skazani na zesłanie do guberni południowych. Ze względu na okoliczności śmierci otacza ich też aura męczenników: Lermontowa zabił w pojedynku jeden z oficerów służący z nim na Kaukazie (1841); Puszkin również zginął podczas pojedynku w 1837 r., a jego śmierć uważana jest za spisek dworu.
Dla polskich romantyków Rosja stanowiła punkt odniesienia – nie zawsze zresztą negatywny.