Polacy Hercena, Rosjanie Miłosza
Hercen za Polską, Miłosz za Rosją
Aleksander Hercen (1812–70), dysydent, emigrant, liberał, w połowie XIX w. założył w Londynie Wolną Drukarnię Rosyjską i czasopismo „Kołokoł” (z ros. dzwon). Propagował ideał demokratycznego socjalizmu, będąc zarazem największym krytykiem caratu. Carski absolutyzm był dla niego „żywą piramidą zbrodni, nadużyć, niegodziwości, pałek policyjnych”. Hercenowska krytyka Rosji oficjalnej umożliwiła mu nawiązanie dialogu z Polakami.
Hercen był jednym z dwóch najgłośniejszych (obok Michała Bakunina) wśród Rosjan orędowników porozumienia z Polską. Poparł powstanie styczniowe (1863–64), czym ściągnął na siebie gniew zarówno rosyjskich liberałów, jak i konserwatystów. Nawiązał współpracę z polskimi emigrantami (m.in. z londyńskim Towarzystwem Demokratycznym Polskim), choć nie było to partnerstwo łatwe. Hercen wysoko oceniał polską szlachtę, cenił jej republikańskiego ducha, ale za zgubne uważał jej oderwanie od ludu. Krytykował konserwatyzm polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego. Postulat odbudowy Rzeczpospolitej w granicach z 1772 r. był jego zdaniem błędem, ponieważ mieszkańcy ziem ukraińskich powinni sami zadecydować o swoim losie. Był polonofilem, co nie przeszkadzało mu wytykać Polakom, że widzą Rosję tylko jako żandarma Europy, nie są jej tak naprawdę ciekawi, patrzą na nią z arystokratyczną i katolicką wyższością, nie doceniają ponadto kwestii chłopskiej, ponieważ wszystko przesłania im marzenie o niepodległości.
Również Polacy nigdy do końca nie zaufali Hercenowi ani rosyjskim liberałom. Ciężko im było przełamać stereotyp Rosjan jako odwiecznych wrogów. Pisał o tym w swoim pamiętniku Władysław Mickiewicz (syn poety): „W salonie Hercena musiałem czynić wysiłek, by nie zapomnieć, że jestem wśród sprzymierzeńców”.