Cywilizacja przemysłowa. Maszyny i ludzie
Rozwój gospodarczy i demograficzny po powstaniu
Rewolucja demograficzna. Paradoksalnie, mimo przegranej w walce o niepodległość, w okresie kilku dziesięcioleci po powstaniu styczniowym na ziemiach polskich, pod zaborami, nastąpiły poważne przeobrażenia gospodarczo-społeczne. Przede wszystkim w półwieczu między 1864 r. a wybuchem pierwszej wojny światowej w 1914 r. nastąpił bardzo szybki przyrost liczby ludności, czasami określany jako rewolucja demograficzna. Biorąc pod uwagę ziemie polskie w granicach przedrozbiorowych, wzrost ten wyniósł ponad 216 proc., z ok. 25 mln do 54 mln osób. Tam gdzie ludność polska stanowiła ponad 50 proc. ogółu mieszkańców (Królestwo Polskie – 75 proc., Galicja – 58, Śląsk Cieszyński – ponad 75, Wielkopolska – 68, Pomorze Gdańskie – 52 proc. i rejencja opolska wraz z Górnym Śląskiem – 57 proc.), nastąpiło niemal podwojenie liczby mieszkańców, z 14,6 mln do 27,7 mln. Najwyższy przyrost zanotowano w Królestwie Polskim – ponad 244 proc., z ok. 5,3 mln do ponad 13 mln.
Ten gwałtowny skok demograficzny był wynikiem poprawy warunków życia, które zmieniały się dzięki postępowi w produkcji rolniczej i przemysłowej, szybkiej urbanizacji, jak również rozszerzeniu opieki medycznej (szczególnie w środowisku miejskim). Ważną rolę odgrywały organizacje społeczne, w tym stowarzyszenia dobroczynne, dzięki którym pomoc materialna docierała także do ludzi pozbawionych środków do życia, których liczba rosła szczególnie wyraźnie w okresach kryzysów ekonomicznych. Mimo iż w tym czasie nie brakowało obszarów skrajnej nędzy, głównie w Galicji i Królestwie Polskim, to jednak nie powtórzyły się już przypadki śmierci głodowej, które miały miejsce w końcu lat 40. i na początku 50. XIX w.
Czynniki zmian. Czynnikiem podstawowym rozwoju gospodarczego ziem polskich był ścisły związek z życiem ekonomicznym państw zaborczych (Rosji, Niemiec i Austro-Węgier).