Na czym polega aktualność myśli Marksa?

Na grobie Karola Marksa cały czas leżą świeże kwiaty. Co przyciąga odwiedzających? Słynne epitafium: „Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić”? Autor „Kapitału” w realizacji owej 11 spośród „Tez o Feuerbachu” okazał się nadzwyczaj skuteczny, dostrzegł to nawet papież Benedykt XVI w encyklice „Spe salvi” z 2007 r.: „Z wielką precyzją, chociaż w sposób jednostronny i wybiórczy, Marks opisał sytuację swojego czasu i z wielkim talentem analitycznym przedstawił drogę do rewolucji – nie tylko teoretycznie: z partią komunistyczną, która zrodziła się z manifestu komunistycznego z 1848 r., konkretnie ją zainicjował. Jego obietnica, dzięki precyzji analizy i jasnemu wskazaniu środków do osiągnięcia radykalnej przemiany, fascynowała i dziś na nowo fascynuje”. Z kolei Terry Eagleton, współczesny brytyjski marksista, w książce „Why Marx Was Right” (Dlaczego Marks miał rację) przypomina, że historykom trudno byłoby wskazać rządy arystotelesowskie, kartezjańskie czy kantowskie. Reżimy odwołujące się bezpośrednio do idei Marksa i nazywające się wręcz marksistowskimi panowały przez wiele dekad XX w. na połowie kuli ziemskiej. Wątpliwe jednak, by sam filozof ucieszył się z takiego pośmiertnego triumfu marksizmu – systemy polityczne budowane pracowicie przez Lenina, Stalina, Mao Zedonga, Fidela Castro niewiele miały wspólnego z oryginalną ideą. W rzeczywistości były jej wynaturzeniem. Francis Wheen, autor najciekawszej biografii Marksa, pisze: „Wyczyny samozwańczych uczniów nieraz doprowadzały go do rozpaczy. Na wieść, że kolejna utworzona we Francji partia zdeklarowała się jako ugrupowanie marksistowskie, oświadczył: »Wiem tylko jedno: że nie jestem marksistą«”. Protesty nie na wiele się zdały, „od czasów Chrystusa żaden inny nieznany szerzej biedak nie wzbudził uwielbienia na tak ogromną, ogólnoświatową skalę – nigdy też wcześniej błędna interpretacja czyichś słów nie okazała się tak katastrofalna w skutkach”. Na czym polegał ów błąd? Dostrzega go bez problemu Benedykt XVI, uważny czytelnik dzieł swojego rodaka: Marks nie zajmował się socjalizmem i komunizmem, nigdy nie przedstawił, jak ma wyglądać nadchodzący świat ani jak go urządzić. Określił warunki, jakie mają doprowadzić do rewolucji – żaden z krajów, w którym do prawdziwej rewolucji doszło, poczynając od Rosji i przewrotu bolszewickiego w 1917 r., warunków tych nie osiągnął. Jako pierwsi zrozumieli to dopiero chińscy komuniści po fiasku projektu Mao Zedonga i w 1978 r. zaczęli w sposób planowy budować kapitalizm. Bo Marks był niewątpliwie najbardziej przenikliwym badaczem kapitalizmu – rozkwitający w XIX w. system społeczno-gospodarczy fascynował brodatego filozofa. Z entuzjazmem analizował on innowacyjny potencjał i rewolucyjną siłę kapitału oraz jego dysponenta, burżuazji. „Burżuazja odegrała w historii rolę w najwyższym stopniu rewolucyjną. Burżuazja, tam gdzie doszła do władzy, zburzyła wszystkie feudalne, patriarchalne, idylliczne stosunki. Pozrywała bezlitośnie wielorakie więzy feudalne, które przykuwały człowieka do jego »naturalnego zwierzchnika«, i nie pozostawiła między ludźmi żadnej innej więzi prócz nagiego interesu, prócz wyzutej z wszelkiego sentymentu »zapłaty gotówką«” – pisał razem z Fryderykiem Engelsem w „Manifeście Partii Komunistycznej” z 1848 r. W tym samym, mającym już 165 lat tekście opisuje, jak będzie kapitalizm wyglądał w przyszłości – jej imię to globalizacja, zanik gospodarek narodowych oraz pełne podporządkowanie struktur społecznych i politycznych logice cyrkulacji akumulacji kapitału. Nic więc dziwnego, że to właśnie kapitaliści odkryli Marksa, gdy po upadku komunizmu i Związku Sowieckiego w latach 1989–91 globalizacja i wolny rynek opanowały cały świat. John Cassidy na łamach tygodnika „New Yorker” z 1997 r. opisywał, jak jeden z jego przyjaciół, wysokiej rangi pracownik wielkiego banku inwestycyjnego, zachwycał się: „Im dłużej pracuję na Wall Street, tym bardziej jestem przekonany, że Marks miał rację. Jestem zupełnie pewien, że nie ma lepszego podejścia do kapitalizmu niż marksistowskie”. Cassidy zwrócił uwagę, że Marks jako pierwszy, w przeciwieństwie do innych ekonomistów, przewidział konsekwencje polityczne rozwoju kapitalizmu – podporządkowanie aparatu władzy i państwa gospodarce, a więc de facto kapitałowi. Trudno o lepszą ilustrację tego procesu niż kryzys, jaki rozpoczął się w latach 2007–08, i operacja ratowania systemu przez uspołecznienie strat prywatnego systemu bankowego, przy jednoczesnej prywatyzacji zysków. Ba, Marks przewidział także Internet, a dokładniej transformację kapitalizmu z formy przemysłowej do „gospodarki opartej na wiedzy”, przekonuje Franco Berardi „Bifo”, włoski filozof lewicowy. Wystarczy sięgnąć po najciekawszy i najbardziej tajemniczy tom pióra filozofa z Trewiru, „Zarys krytyki ekonomii politycznej”, w języku fanów funkcjonujący jako „Grundrisse” (pierwsze słowo tytułu niemieckiego oryginału). W tym dziele, opublikowanym po polsku dopiero w 1986 r. – polscy komuniści nie mieli więc zbyt dużo czasu, by zrozumieć, dlaczego to właśnie realny socjalizm upadnie, a nie kapitalizm – Marks analizuje konsekwencje postępu technologicznego. Opisuje precyzyjnie, jak kumulacja efektów badań naukowych i rozwoju techniki doprowadzi do zastępowania pracy robotników przez maszyny, a także automatyzację – czyli nadejście ery „inteligentnych” systemów wytwarzania wartości zmieniających relacje między pracownikiem a produkcją. To już nie pracownik będzie się posługiwał narzędziem, by zwiększyć wydajność, lecz maszyna będzie się posługiwała pracownikiem potrzebnym po to już tylko, by podtrzymywać automatyczny system w ruchu. W konsekwencji tej ewolucji dojdzie do panowania general intellect – powszechnego intelektu, czyli sytuacji, kiedy bezpośrednią siłą wytwórczą stanie się wiedza, a nie praca rąk. Czytając „Grundrisse”, można wiele dowiedzieć się o społeczeństwie informacyjnym i gospodarce opartej na wiedzy: o tym, że miarą bogactwa w coraz większym stopniu będzie ilość czasu wolnego oraz że, paradoksalnie, pracujący – mimo automatyzacji – będą go mieli coraz mniej. I zrozumieć, że trwająca dziś walka o Internet i toczące się spory o własność intelektualną oraz prawa autorskie to nic innego niż zmagania o kontrolę nad general intellect, czyli siłami wytwórczymi i źródłami zysku. Na tym bowiem polega logika realnego kapitalizmu. Sam Marks był doskonałym, prekursorskim przykładem prekariusza, przyszłego pracownika społeczeństwa wiedzy – całe życie pracował bez stałego zatrudnienia, chwytając różne okazje i „umowy śmieciowe”. Mimo ciężkiej pracy od rana do nocy, pisania setek artykułów do gazet w Europie i Stanach Zjednoczonych, ledwo wiązał koniec z końcem. Gdyby nie pomoc przyjaciela, Fryderyka Engelsa, syna niemieckiego fabrykanta, Marks z rodziną musiałby się zapewne zmierzyć z wizją bankructwa. Isaiah Berlin, brytyjski historyk idei, przytacza w swej biografii Marksa fragment raportu pruskiego szpiega, który donosił swym przełożonym o sytuacji niebezpiecznego poddanego przebywającego na emigracji w Anglii: „Mieszka w najgorszej i najtańszej dzielnicy Londynu. Zajmuje dwa pokoje. W żadnym z nich nie ma ani jednego czystego czy porządnego mebla, wszystko jest połamane, zużyte, podarte, pokryte grubą warstwą kurzu”. Sam zaś Marks żalił się w liście do Engelsa: „Nie mógłbym i nie mogę wezwać lekarza, ponieważ nie mam pieniędzy na leki. Przez ostatnie osiem czy dziesięć dni żywię swoją rodzinę chlebem i ziemniakami, a dziś wątpię, czy stać mnie na zdobycie choćby tego”. Gdy zmarła córeczka Franciszka, nie miał nawet czym zapłacić za trumnę. Bywały jednak także lepsze dni, a wtedy Marks opuszczał bibliotekę lub norę własnego mieszkania i ruszał na „pub crawling”, który po dzisiejszemu nazwalibyśmy clubbingiem – nocny marsz przez kolejne knajpy, nierzadko z takimi rozrywkami po drodze, jak rzucanie kamieniami w latarnie i burdy z policją. Większ