Polemika z tekstem Andrzeja Romanowskiego o Witoldzie Pileckim

W polemikach z artykułem prof. Romanowskiego, zamieszczonych zwłaszcza w tzw. prawicowych mediach, na ogół omijano postawione przez autora pytania dotyczące „metody historycznej IPN”, skupiając się na obronie Bohatera przed rzekomym „haniebnym atakiem”. W poprzednim numerze POLITYKI zamieściliśmy wymianę zdań między rzecznikiem IPN a autorem tekstu, teraz publikujemy nadesłaną przez IPN merytoryczną polemikę. Przedtem przypominamy krótko, co napisał prof. Romanowski i jakich odpowiedzi się domagał. W prezentowanych w albumie dokumentach śledztwa, zwłaszcza w protokołach przesłuchań Witolda Pileckiego, po jego aresztowaniu 8 maja 1947 r., odczytać można obszerne zeznania Rotmistrza dotyczące jego konspiracyjnych współpracowników, zwłaszcza Marii Szelągowskiej (skazana później w tym samym procesie na karę śmierci zamienioną na dożywocie). Autorzy albumu całkowicie zignorowali przedstawione przez siebie dokumenty. Romanowski zastanawia się – bo nie zrobili tego historycy IPN – dlaczego „ten bohater najwyższej próby powiedział funkcjonariuszom UB aż tyle?”. I stawia hipotezy: zapewne nie obawa o własne życie, bo „nie chciał ratować się za wszelką cenę, o czym świadczy śledztwo a także Jego postawa na procesie”: tortury? – bardzo możliwe i prawdopodobne, choć brakuje jednoznacznych dowodów; a może wtedy, w 1947 r., Rotmistrz zwątpił „w sens konspiracji w pojałtańskiej Polsce?”. „Nic nie zmienia – pisze Romanowski – haniebnego charakteru wydanego wyroku” (kary śmierci dla W. Pileckiego), ale pyta, jak interpretować zamieszczone w albumie dokumenty? IPN „zdaje się mówić: nie wierzcie ubeckim papierom, one nie są wiarygodne. Ale przez minione lata Instytut powtarzał nam coś dokładnie przeciwnego… Doprawdy nie było potrzeby wywlekania na światło dzienne złożonych na UB zeznań Pileckiego. Nie jesteśmy przez nie bogatsi w dodatkową wiedzę, przeciwnie, wiemy jeszcze mniej”. I dalej pisze: „zawsze uważałem, że archiwa tajnych policji mogą być tylko jednym ze źródeł, w których my, »obdarzeni łaską późnego urodzenia«, powinniśmy poruszać się z ogromną ostrożnością, z pełnym empatii wyczuciem”. Toteż pytania trzeba zadawać historykom IPN: „Czy czytają to, co sami wydają? Czy dokonują krytyki źródła? Czy źródło potrafią – i chcą – zinterpretować? Czy raczej z góry wiedzą, co źródło ma powiedzieć, jakiej prawdy dowieść? A może – jeśli coś wydają – liczą, że nikt tego nie przeczyta? I czy chcą poszerzać naszą wiedzę, czy raczej chcą ją utopić w szambie lustracji lub w wazelinie hagiografii?”. I na koniec pisze Romanowski – nie jako historyk badający dzieje Pileckiego, ale jako czytelnik albumu: „Jakie katusze moralne i fizyczne stały się w czasie śledztwa udziałem Pileckiego – tego już się chyba nigdy nie dowiemy. Ale czy naprawdę chcemy to wszystko wiedzieć? Bo przecież wobec losu Witolda Pileckiego stajemy w gruncie rzeczy bezradni… a IPN – nawet pytań sformułować nie potrafi”. (Red) *** Jeszcze kilka lat temu Andrzej Romanowski nie miał wątpliwości w kwestii metod przesłuchań UB. W tekście o gen. Fieldorfie opublikowanym w POLITYCE w 2009 r. pisał o „wymuszeniu biciem zeznań” obciążających „Nila”. Dziś wątpi, że takie metody zastosowano wobec Witolda Pileckiego. Tylko dlatego, że album o rotmistrzu pięć lat temu wydał IPN. W POLITYCE nr 20 ukazał się tekst prof. Andrzeja Romanowskiego „Tajemnica Witolda Pileckiego”. Autor po raz kolejny daje w nim upust swojej niechęci do IPN. Album, którego głównym zadaniem jest popularyzacja postaci bohaterskiego rotmistrza przez pryzmat nieznanych zdjęć i dokumentów, analizuje niczym naukową biografię. Z nieznanych przyczyn swoją recenzję napisał dopiero pięć lat po wydaniu publikacji, będącej – co warto przypomnieć – laureatką nagrody Książka Historyczna Roku. Niestety nie poprzestał na „zwyczajowej” krytyce Instytutu i pracujących w nim historyków. Tym razem postanowił posłużyć się w ataku na IPN postacią jednego z największych bohaterów polskiej historii XX w. Atakując rotmistrza Pileckiego na podstawie kilkunastu zeskanowanych stron dokumentów, Romanowski wykazał się nie tylko ogromną nieodpowiedzialnością. Przy okazji ujawnił także skalę własnej ignorancji i niekompetencji. O krytyce źródeł Redaktor naczelny Polskiego Słownika Biograficznego po raz kolejny stawia historykom pracującym w IPN zarzut braku umiejętności posługiwania się źródłami wytworzonymi przez komunistyczny aparat represji oraz przeceniania ich wiarygodności. Tymczasem w swojej analizie nie potrafił zastosować kilku podstawowych zasad krytyki źródeł, z którymi zapoznają się studenci I roku historii. Czy się tego chce, czy nie, dokumenty aparatu represji są równoprawnymi źródłami do poznania najnowszej historii. Do ich interpretacji potrzebna jest znajomość struktury, kadr, instrukcji, sposobu funkcjonowania, usytuowania w komunistycznym systemie władzy, wreszcie specyficznego języka bezpieki. Przy ich wykorzystywaniu konieczna jest (tak jak i w kontakcie z innymi źródłami) wiedza i doświadczenie. Z całą pewnością zaś formułowanie daleko idących tez na bazie kilku wyrwanych z kontekstu dokumentów (co uczynił Romanowski), bez rzetelnej kwerendy – mieści się w kategoriach owych „karygodnych poczynań”, które on sam od wielu lat z takim uporem ściga. Tylko podstawowe akta dotyczące Witolda Pileckiego obejmują ponad 20 tomów. Ponadto zachowała się obszerna dokumentacja procesów „odpryskowych”. Warto także sięgnąć do materiałów śledztw prowadzonych po 1990 r., m.in. w sprawie mordu sądowego na Witoldzie Pileckim oraz stosowanych wobec niego i towarzyszy tortur. Wypada wreszcie mieć jakąkolwiek orientację na temat działań operacyjnych komunistycznej bezpieki wymierzonych w owym czasie w struktury podziemia niepodległościowego. Pan profesor raczył błyskotliwie zwrócić uwagę, iż data protokołu rewizji pokrywa się z datą aresztowania Pileckiego. Nie pochylił się jednak nad banalną skądinąd konstatacją, iż ów protokół rewizji Pilecki podpisał jeszcze jako Roman Jezierski. Oznacza to, że w kontakcie z aresztującymi go funkcjonariuszami Pilecki używał swojego konspiracyjnego nazwiska. Natomiast pierwszy protokół przesłuchania rotmistrza nie zaczął się od rutynowego ustalenia danych osobowych, ale widnieją w nim już jego pełne dane. W sposób wyraźny koresponduje to z dokumentami bezpieki świadczącymi o bardzo dużej wiedzy resortu bezpieczeństwa na temat Pileckiego i jego najbliższych współpracowników. Ile wiedziała bezpieka? Do interpretacji postawy Witolda Pileckiego w śledztwie kwestią podstawową jest analiza tego, co aparat bezpieczeństwa wiedział przed aresztowaniem rotmistrza. Z dokumentacji MBP wynika jasno, iż bezpieka pierwsze informacje o działalności siatki Pileckiego miała znacznie wcześniej (być może już we wrześniu 1946 r.). Od tego momentu datuje się bowiem kontakt Tadeusza Płużańskiego ze Stanisławem Kuchcińskim vel Stanisławem Żakowskim „Biglem”, „Podkową” – będącym według wszelkich danych współpracownikiem lub wręcz oficerem operacyjnym MBP (ps. „Oset”, „Leszek”). Co najmniej od marca 1947 r. pod stałą obserwacją MBP byli członkowie jego siatki – Tadeusz Płużanski i Makary Sieradzki. Dodatkowo 30 kwietnia 1947 r. szczegółową informację na temat siatki Pileckiego przygotował główny agent działający w III Zarządzie Głównym Zrzeszenia WiN – Kazimierz Czarnocki (TW „Zieliński”). „Na czele Warszawy stoi Witold, który jest b. dowódcą Baonu Mokotów w T[ajnej] A[rmii] P[olskiej] [19]40-41. Od dwóch miesięcy nie mają kontaktu z zagranicą. […] tenże agent »Zieliński« podał kontakty pośrednie do »Witolda«, mianowicie przez niejakiego »Bigla«, który swego czasu był kierownikiem Wydziału B w Obszarze Centralnym WiN-u. »Bigiel« – nazwisko Żukowski stracił po aresztowaniach Kwiecińskiego, Sosnowskiej i innych kontakty do WiN-u i natknął się na sieć Witolda, z którą rozpoczął współpracę”. Co z owych informacji wynika? Prosta konstatacja, iż w momencie rozpoczęcia likwidacji siatka Pileckiego była od wielu tygodni w znacznym stopniu znana resortowi bezpieczeństwa. Nie mogło to umknąć uwadze wieloletniego i doświadczonego pracownika wywiadu, jakim był Pilecki. Co w tak niekorzystnej sytuacji mu więc pozostało – rozpoczęcie gry z resortem bezpieczeństwa. Potwierdza to co najmniej kilka raportów agentów umieszczonych w celi, którymi otoczono go już w maju 1947 r. na Mokotowie. „Powód swego zdenerwowania wyjaśnił po upływie dłuższego czasu dopiero, że mianowicie badany był przez ppłk Różańskiego i że miał postawiony zarzut, że prowadzi śledztwo na boczne drogi, podczas gdy on w pracy szedł szosą. Przy kolacji, której jeść nie chciał, na uwagę towarzysza celi, że należy jeść »przez rozum«, bo na czas śledztwa trzeba mieć siły, powiedział: Wszystko mi jedno, bo po tym co mnie dzisiaj powiedzieli, nie wiem, czy będę żył. […] Mówił również, że dzisiaj oficer śledczy musiał zniszczyć cały protokół i pisać na nowo, ponieważ »popisali rzeczy, których nie mówiłem i nie chciałem protokołu podpisać«”. Nie ulega wątpliwości, że w protokołach przesłuchań Pileckiego (niezależnie od daty ich rzeczywistego powstania) pojawiają się informacje na temat jego siatki. Nie uprawnia to jednak do stawiania mu zarzutów zdrady współtowarzyszy czy też przyjęcia postawy „lojalności wobec tego państwa”. Jego postawa zaprezentowana także w owych pierwszych protokołach znamionuje człowieka o silnym poczuciu odpowiedzialności za podkomendnych. Świadczy również o przeszkoleniu pozwalającym na przygotowanie taktyki w konfrontacji z resortem bezpieczeństwa. Ujawniony przez niego zakres informacji i tak znany był już MBP z wcześniejszej pracy operacyjnej bądź też znajdował się w zasięgu ręki po dokonanych już aresztowaniach i przejęciu w ich wyniku dokumentacji organizacji. Pilecki zastosował w tym wypadku wariant „wypalania śledztwa” – poprzez ujawnienie pozornie tylko najbardziej istotnych danych. Najważniejsze kwestie (były nimi trasy przerzutowe za granicę) pozostawił w tajemnicy, dając w ten sposób czas na ich zwinięcie. Tezę tę potwierdza kolejny raport agentury celnej z lipca 1947 r. podstawionej Pileckiemu w więzieniu na Mokotowie. „Pilecki Witold – raportuje agent „Komar” – wobec zapowiedzianej przez śledztwo rozmowy na temat jego nastawienia politycznego twierdzi, że śledztwo zawiedzie się na nim, gdyż nie będzie on odgrywać roli Rzepeckiego, czy innych kajających się, wyznających swe błędy, przedstawiających się jako oszukanych. Nastawiony jest poza tym optymistycznie, podkreśla, że optymizm ten nie zawiódł go nawet w najcięższych chwilach w Oświęcimiu, a więc i teraz go nie zawiedzie. Twierdzi, iż wierzy w zwrot w stosunkach w Polsce, który załagodzi zupełnie istniejące różnice polityczne”. Wydaje się, iż fragment ten stanowi także wystarczający komentarz do niemających żadnych podstaw twierdzeń Romanowskiego o lojalnościowym podejściu Pileckiego do władz komunistycznych. Nie potwierdza tego także wierszowany list napisany przez Pileckiego do swojego głównego przeciwnika w tym starciu – tzn. ppłk. Józefa Różańskiego (dyrektora Departamentu Śledczego MBP). Biorąc pod uwagę inne zachowane dokumenty (w tym protokoły przesłuchań i procesu), należy go raczej interpretować jako dążenie Pileckiego do ochrony wielu osób, które spotkał po powrocie do Polski, a które nie były zaangażowane w jego działalność. Widać to także w samym wierszu, w tych fragmentach, których Romanowski nie przytoczył. Pilecki odnosi się w nim do „przeciętnego znajomego”, który „prosząc: »wstąp do nas, bo będę urazę miał do Cię« – narażał się sam”. Pilecki nie obciążał Szelągowskiej Romanowski odważył się napisać, iż swoimi zeznaniami Pilecki doprowadził do aresztowania Marii Szelągowskiej oraz skazania jej na karę śmierci. Wypada jedynie pogratulować odwagi – oraz zwrócić uwagę na jeden drobny szczegół. Chodzi o rolę, jaką przypisywał Pilecki Szelągowskiej w swojej siatce. Dwukrotnie powtarza on w pierwszym przesłuchaniu, iż była ona pomocnikiem kancelaryjnym, gdy tymczasem wiadomo, iż była etatowym pracownikiem wywiadu o znacznie szerszych kompetencjach i zadaniach. Trudno w tej sytuacji nie zinterpretować owej postawy inaczej, jak próby chronienia Szelągowskiej przed poważniejszymi zarzutami. Kolejny argument to ujawnienie przez Pileckiego „wtyczki” w MBP. To poważny zarzut, czyniący z rtm. Pileckiego – w ujęciu Romanowskiego