Niemiecki przyjaciel towarzysza Gierka

Drogi towarzyszu Edwardzie! – tak zaczyna się list, który Erich Honecker wystosował do Edwarda Gierka. Z okazji okrągłych urodzin sekretarz generalny Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED) życzył jubilatowi „wszystkiego tego, czego można życzyć dobremu komuniście i przyjacielowi”. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie data na dokumencie: 6 stycznia 1983 r. W tym czasie Gierek nie tylko nie stał już na czele Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Nie był nawet szeregowym członkiem PZPR, bo został z niej z hukiem usunięty. Bez władzy, bez radia W grudniu 1981 r. ekipa gen. Wojciecha Jaruzelskiego wprowadziła w PRL stan wojenny. Internowani zostali nie tylko czołowi działacze opozycji, ale też ponad 30 przedstawicieli partyjnej elity z lat 70., w tym Gierek. Wydział Kontaktów Międzynarodowych Komitetu Centralnego SED tak relacjonował później zatrzymanie byłego I sekretarza PZPR: „W nocy z 12 na 13 grudnia towarzysz Gierek został zabrany ze swojego mieszkania w Katowicach przez oficerów w cywilu – z uzasadnieniem, że towarzysz [Henryk] Jabłoński, przewodniczący Rady Państwa, chce się z nim naradzić w Warszawie. Towarzysz Gierek bardzo się na to cieszył. Gdy potem zakomunikowano mu w samochodzie, że jest aresztowany i zostanie internowany, stracił przytomność”. Edward Gierek i jego dawni bliscy współpracownicy trafili do ośrodka w Głębokiem na poligonie drawskim. Skarżyli się na złe warunki higieniczne, brak dostępu do radia czy kontaktu z rodzinami. Gierek – jeśli wierzyć raportowi Wydziału Kontaktów Międzynarodowych KC SED – był „fizycznie i psychicznie osłabiony”. Były premier Piotr Jaroszewicz miał bardzo przeżywać to, co się stało, i mocno się postarzeć. Schorowany Zdzisław Grudzień, były I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach, zmarł po kilku tygodniach. Nie tylko z powodu śmierci Grudnia nastroje wśród internowanych były podłe. „Gierkowi, Wrzaszczykowi i Szydlakowi, jak również innym jest wiadome, że staną przed trybunałem” – informował rozmówcę z NRD wojewoda wrocławski Janusz Owczarek, który rozmawiał ze zwolnionym z Głębokiego Ludwikiem Drożdżem. Żądania, by rozliczyć ekipę rządzącą PRL w latach 70., pojawiły się już jesienią 1980 r., tuż po odsunięciu Gierka od władzy. Postulat taki formułowali nie tylko działacze rodzącej się Solidarności. Mocna była także presja partyjnych dołów PZPR. Następcom Gierka – Stanisławowi Kani, a później Wojciechowi Jaruzelskiemu – kontrolowane rozliczenia mogły zaś być na rękę. W efekcie jeszcze przed stanem wojennym sprawą zajęła się tzw. komisja Grabskiego. Nastroje obrazowo streszczał Tadeusz Porębski, I sekretarz KW PZPR we Wrocławiu: „Silna jest opinia, że za dwa do trzech worków cementu jesteśmy surowo karani, a co z Gierkiem, który doprowadził cały kraj do katastrofy?”. Ekipie Gierka i Jaroszewicza przypisywano odpowiedzialność za fatalny stan gospodarki. Mnożyły się oskarżenia o przyjmowanie korzyści majątkowych, wyłudzanie mienia, ale także nadmierne zadłużenie kraju i fałszowanie statystyk ekonomicznych. Porębski przekonywał rozmówcę z NRD, że osądzenie Gierka i jego bliskich współpracowników jest w tej sytuacji konieczne, by PZPR przekonała społeczeństwo do swojej polityki. „Będziemy niewiarygodni, jeśli tego nie zrobimy” – mówił. Gierek i Jaroszewicz podjęli rozpaczliwą próbę obrony. 30 grudnia 1981 r. napisali z Głębokiego długi list do Jaruzelskiego. Pochwalili wprowadzenie stanu wojennego i zapewnili generała o swojej lojalności. Zarazem jednak przedstawili siebie jako ofiary politycznych represji, pozbawiane godności i honoru. Wspominali o popełnionych błędach, ale w gruncie rzeczy bronili dorobku swoich rządów. Przekonywali też, że rozliczenia szkodzą partii i politycznej stabilizacji. Niespełna dwa miesiące później tłumaczenie tego listu trafiło na biurko Ericha Honeckera. Rozmowa z generałem Przywódca NRD był niemal rówieśnikiem Gierka – obaj urodzili się krótko przed I wojną światową. Obaj też prawie równocześnie doszli do władzy. Gierek w grudniu 1970 r. odsunął Władysława Gomułkę, Honecker kilka miesięcy później zajął miejsce Waltera Ulbrichta. – Gierek i Honecker różnili się od swoich poprzedników pokoleniowo i przynajmniej w pierwszych kilku latach rządów mogli dawać nadzieję na jakąś formę liberalizacji systemu – tłumaczy dr Tytus Jaskułowski z Instytutu Badań nad Totalitaryzmem im. Hannah Arendt w Dreźnie, autor m.in. książki „Przyjaźń, której nie było” o relacjach tajnych służb PRL i NRD. Z czasem jednak relacje obu przywódców się pogorszyły. Coraz wyraźniej konkurowali w polityce międzynarodowej. W dodatku Gierek – zdaniem Honeckera – zbyt łagodnie obchodził się z opozycją. W 1982 r. dawne tarcia i różnice nie miały już znaczenia. Honecker uruchomił dyplomację, kontakty partyjne i tajne służby, by wyperswadować Jaruzelskiemu plany osądzenia Gierka. Dobrze pokazuje to instrukcja dla Horsta Neubauera, ambasadora NRD w Warszawie, który na początku lutego miał rozmawiać z działaczem PZPR Tadeuszem Grabskim. „Żądanie, by postawić towarzyszy Gierka, Babiucha, Szydlaka i in. towarzyszy dawnego kierownictwa partyjnego przed Trybunałem Stanu, jest nie do zaakceptowania” – czytamy w dokumencie. Neubauerowi polecono przekonywać, że oskarżenie Gierka i jego współpracowników przypominałoby pokazowe procesy z lat stalinowskich, „które do dzisiaj obciąża[ją] ruch komunistyczny”. Perswazja na tak niskim szczeblu nie mogła być skuteczna. Według informacji uzyskanych przez stronę enerdowską 16 marca Biuro Polityczne KC PZPR potwierdziło, że Gierek i inni byli funkcjonariusze partyjni i państwowi powinni zostać rozliczeni. Dziesięć dni później Sejm PRL zdecydował o powołaniu Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu. Ten ostatni miał się zajmować odpowiedzialnością osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe. Wkrótce w Berlinie wschodnim powstała miażdżąca opinia prawna o obu trybunałach. „Utworzenie Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego zmierza do osłabienia władzy socjalistycznej, naruszenia i narażenia przewodniej roli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej” – czytamy w dokumencie, pod którym podpisał się m.in. Günter Sarge, wiceprezes Sądu Najwyższego NRD. Zaniepokojony Honecker postanowił wziąć sprawy we własne ręce. 29 marca o „skomplikowanym problemie Trybunału Stanu” rozmawiał z goszczącym w Berlinie wschodnim Jaruzelskim. „Naturalnie jest sprawą PZPR oceniać postawę byłych członków kierownictwa. (…) Widzimy [jednak] sprawę tak, że proces przeciwko Gierkowi, Jaroszewiczowi, Szydlakowi i Babiuchowi byłby procesem przeciwko partii, przeciwko całemu ruchowi komunistycznemu” – tłumaczył polskiemu generałowi. – W rzeczywistości nie chodziło o PZPR ani osobiste sympatie, ale o pewien model postępowania wewnątrz Układu Warszawskiego – mówi dr Jaskułowski. – Honecker, który w 1971 r. inicjował intrygę mającą na celu obalenie Ulbrichta, zapewnił mu, o ile jest to właściwe słowo, honorową emeryturę, oczekując, że sam zostanie kiedyś podobnie potraktowany przez swego następcę. Sekretarz generalny SED miał jasną koncepcję postępowania z byłymi przywódcami partii komunistycznych: nie powinno się o nich mówić i pisać, ale nie należało też ich nękać. Jak zareagował Jaruzelski? W swoim stylu dowodził, że jest to „bardzo bolesna i trudna sprawa”, również dla niego osobiście. Przekonywał jednak Honeckera, że wszyscy chcą rozliczeń: społeczeństwo, partia, Służba Bezpieczeństwa, wojsko. Jeśli – tłumaczył – sprawa zostanie zamieciona pod dywan, to pojawią się zarzuty: Jesteście tacy sami jak tamci. Trybunał Stanu – mówił dalej Jaruzelski – to i tak najłagodniejsze rozwiązanie i istnieją wręcz obawy, że nie zadowoli on społeczeństwa, bo „może jedynie wydawać symboliczne wyroki”. Generał zapowiedział, że ze względu na ochronę tajemnicy państwowej postępowanie będzie utajnione. Zapewnił gospodarza, że na czele trybunału będzie stał pierwszy prezes Sądu Najwyższego – „sprawdzony komunista, który zrobi wszystko, żeby ochronić dobre imię partii”. „To nie jest proces przeciwko partii, lecz krytyczna ocena konkretnych ludzi, którzy nadużyli zaufania” – podsumował. Honecker nie dał się przekonać i raz jeszcze wrócił do tematu: „O ile wiem, Gierek, Jaroszewicz, Szydlak i Babiuch zostali wykluczeni z partii. Dla każdego komunisty jest to najostrzejsza kara”. Sugerował też, że proces zostałby wykorzystany przez wrogą propagandę. Ale Jaruzelski nie ustępował. Zarzekał się, że partia ni