Jak więziony Hermann Field stolicę projektował...

Wyciągnął z siennika kilka słomek i rozszczepił je na pasemka różnej długości i grubości. Służyły do przedstawienia linii. Podłogę pomieszczenia zapełniać zaczęły wyimaginowane słomkowe ulice, parkingi, nierówności terenu. Niskie budynki zaznaczał skrawkami papieru toaletowego, a wysokie malował na szaro warstwą tynku zeskrobanego ze ścian. Tereny zielone oznaczał sieczką, a grudkami tynku fontanny, place zabaw, ścieżki. Szczególnie monumentalne punkty planu akcentował bryłkami rzeźbionymi z ugniecionego chleba. Patrzył na swoje dzieło z wysokości kibla, który służył mu za krzesło. Pracował ukradkiem całe przedpołudnia, gdy z zewnątrz docierało do piwnicznej celi nieco dziennego światła. Projektował w wyobraźni plan urbanistyczny centrum Warszawy. Hermann Field tkwił w tej mrocznej piwnicy od paru miesięcy. Śledztwo niemal wygasło. Nie wzywano go już na przesłuchania, nie znał swego dalszego losu. Pozostawiony sam sobie, pozbawiony książek, gazet, przyborów do pisania, nieznający polskiego, odcięty od świata architekt rozpaczliwie szukał sposobu zajęcia umysłu i ocalenia przed popadnięciem w szaleństwo. Po latach wspominał: „Stopniowo odkryłem, że papier i ołówek nie są koniecznie potrzebne, że faktycznie przyczyniają się do przedwczesnego skostnienia pomysłów i gry wyobraźni. Spoglądałem na odbudowane miasto, widziałem je zaludnione, w czasie śnieżnych zawiei, w księżycowe noce, w gorące sierpniowe popołudnie. Mieszkałem w nim, podziwiając jego nowe piękno, obserwowałem, jak bez przeszkód odbywa się ruch uliczny. Widziałem Warszawę 1965 r., miejsce, gdzie życie będzie spokojne, twórcze, wolne, wreszcie miasto przyjazne człowiekowi”. Ta historia może mieć kilka początków. Jeden umieśćmy np. w sierpniu 1949 r. Tamtego lata Hermann Field przyjechał z USA do Londynu z żoną i dwoma synami i tu został zawiadomiony przez bratową o zniknięciu w czeskiej Pradze przed paroma miesiącami jego starszego brata. Noel Field, przed wojną pracownik Ligi Narodów i sympatyk komunizmu, od lat 30. był współpracownikiem sowieckiego wywiadu. Po wojnie pozostał w Europie chyba bez przydziału. Podróżując między Francją, Genewą i Pragą, zbierał materiały do książki o „nowych demokracjach” w Europie Środkowej. Hermann postanowił udać się do Pragi, by wypytać o jego losy żyjących tam wspólnych znajomych. Podejrzewał, jak wspominał, iż Noel mógł zostać aresztowany przez wywiad amerykański. W USA nazwisko Noela Fielda pojawiło się w tym czasie w związku z oskarżeniami o szpiegostwo na rzecz Moskwy. W rzeczywistości starszy z braci Fieldów w marcu 1949 r. został ukradkiem aresztowany przez czeską bezpiekę, przewieziony do Budapesztu, oskarżony m.in. o współpracę z amerykańskim wywiadem i poddany brutalnym przesłuchaniom. Zimna wojna wkraczała w ostrą fazę. Hermann Field, który w Pradze niczego się o bracie nie dowiedział, postanowił odwiedzić jeszcze Warszawę. Miał tu kilkoro znajomych z przed- i powojennych czasów. Była to okazja do spotkań towarzyskich, a może i próba zasięgnięcia języka o losie Noela. Przybył, jak się okazało, na własne nieszczęście. Poszukiwania brata ściągnęły na niego uwagę bezpieki; został ukradkiem aresztowany przez funkcjonariuszy MBP na warszawskim lotnisku, już po odprawie celnej przed odlotem. Przez kolejnych niemal pięć lat więziono go bez jakiegokolwiek wyroku, cały czas odpowiadając przecząco na oficjalne pytania władz amerykańskich na temat losu ich obywatela, który po zarejestrowaniu się na liście pasażerów samolotu lecącego do czeskiej Pragi przepadł bez wieści. Samo aresztowanie Fielda było prawdopodobnie jedną z najbardziej absurdalnych pomyłek władz komunistycznych. Hermann Field był w jakimś stopniu typowym przykładem młodego inteligenta z Zachodu, zafascynowanego marksizmem i komunistyczną Rosją. Wyrazem tej fascynacji była zapewne jego podróż do ZSRR w 1934 r., tuż po uzyskaniu dyplomu na Uniwersytecie Harvarda. Najpierw studiował przez kilka tygodni urbanistykę w Moskwie, potem podróżował po kraju, a nawet pracował w sowchozie Spartakus. Dla ideowego portretu dwudziestoparoletniego architekta ważny byłby jeszcze fakt wychowania w rodzinie protestanckiego odłamu kwakrów, którzy słowa o służbie drugiemu człowiekowi, wierze w postęp i równouprawnienie traktowali z powagą. Field jako kwakier był zdeklarowanym pacyfistą, ale też antyfaszystą. Podczas studiów w USA przewodził lewicowemu związkowi studentów i z tego powodu mógł być traktowany dosyć nieufnie w swoim kraju. W każdym razie po pobycie w Rosji pozostał w Europie. Wyjechał do Szwajcarii, gdzie kontynuował studia podyplomowe w Zurychu. Tu zetknął się z międzynarodowym stowarzyszeniem studentów marksistowskich i zaprzyjaźnił się m.in. z parą komunizujących polskich studentów pochodzenia żydowskiego Anną i Leonem Gecowami. Miał też związki z niemieckimi komunistami, dla których podejmował się roli kuriera. W Londynie, dokąd się przeprowadził po studiach w Zurychu i zaczął pracę zawodową, prowadził jeszcze firmowany przez działaczy komunistycznych Klub Książki Lewicowej. Jego przekonania sprawiły, że osobiście zaangażował się w pomoc ludziom prześladowanym przez nazistów. Latem 1939 r. znalazł się w Polsce, w Krakowie. Jako przedstawiciel brytyjskiego rządowego Funduszu Powierniczego Uchodźców Czeskich zarządzał pomocą dla uciekinierów z zajętej przez III Rzeszę części Czechosłowacji – socjalistów, komunistów, Żydów. Najbardziej zagrożonym pomagał w zdobyciu wiz umożliwiających dalszą ucieczkę. Sam wyjechał z Krakowa dopiero 3 września. Przewodniczką w kilkudniowej podróży po ogarniętej chaosem Polsce była zaangażowana w pomoc uchodźcom krakowska studentka Mela Granowska. Rok później Field popłynął do Ameryki. Poświęcił się pracy i uczestniczył w dyskusjach na temat nowoczesnej architektury i urbanistyki. W ciągu kilku lat zdobył w zawodzie uznanie, czego dowodem było zaprojektowanie centrum uniwersyteckiego w Cleveland i objęcie w 1947 r. funkcji dziekana wydziału architektury w prestiżowym Western Reserve University. W lutym 1946 r. w Waszyngtonie otwarto wystawę „Warszawa oskarża”. Było to ważne z polskiego punktu widzenia zdarzenie. Olbrzymie fotosy przedstawiały fragmenty dawnej stolicy i przy każdym z nich zdjęcie tego samego obiektu w ruinie. Wystawie towarzyszyły wykłady i spotkania w ośrodkach akademickich i odczyty w kręgach polonijnych. Miała to być część planowanej wtedy przez polskie władze i architektów skupionych w Biurze Odbudowie Stolicy akcji zainteresowania zagranicy projektami nowoczesnej odbudowy miasta i zdobywania nań funduszy. Popierał ją m.in. gen. Marian Spychalski, w 1945 r. prezydent Warszawy, z wykształcenia architekt. Oprócz fotografii twórcy wystawy przywieźli pierwsze wersje planu odbudowy stolicy, które zaprezentowano wybitnym architektom, członkom Międzynarodowego Kongresu Architektury Nowoczesnej (CIAM). Były tam projekty wykonane jeszcze w czasie okupacji, te realizowane w BOS, a także projekty osiedli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Nawiązywały m.in. do przedwojennej wizji „Warszawy funkcjonalnej”, dyskutowanej w 1937 r. na paryskim kongresie CIAM. Na czele polskiej ekipy w 1946 r. znaleźli się znani w międzynarodowym środowisku architektów członkowie polskiej sekcji CIAM – Helena i Szymon Syrkusowie. Plany pokazane przez Polaków w USA wzbudziły ogromne zainteresowanie. Ich wystawę, zatytułowaną „ Warszawa żyje”, zorganizowano w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie, a otworzył ją przybyły specjalnie na tę okazję z Bostonu Walter Gropius. Polacy wracali z poczuciem sukcesu, a kolejnego lata Warszawę odwiedziła grupa amerykańskich architektów z wizytą studyjną, której temat brzmiał „Odbudowa i planowanie osiedli w Europie”. Inicjatorem i organizatorem wyprawy był Hermann Field, który rok wcześniej w USA poznał Syrkusów i oczywiście obie wystawy. Oprócz Warszawy Amerykanie zwiedzili kilka mniejszych miast w Polsce, czeską Pragę i Londyn. W Warszawie ich przewodnikami byli Syrkusowie, a sam Field znalazł czas, by po latach spotkać się z dawnymi przyjaciółmi Gecowami. Po powrocie napisał artykuł dla specjalistycznego pisma poświęconego architekturze, pełen entuzjazmu dla polskich projektantów. Grunt do dalszej współpracy był przygotowany, ale na drodze stanęła polityka i ideologiczna sztywność – coraz bardziej dominujące polskie życie – oraz zwykły ludzki strach. Latem 1949 r. Polska była już innym krajem niż dwa lata wcześniej, ale Field, planując przyjazd do wschodniej Europy, raczej tego nie wiedział. Niemnie