Hiszpania generała Franco

Komendant wojskowy Wysp Kanaryjskich gen. Francisco Franco wyleciał z Gran Canarii w kierunku Maroka 18 lipca 1936 r. Kilka godzin wcześniej hiszpańskie oddziały stacjonujące w Afryce ogłosiły, że władze państwowe nie są w stanie uporać się z poważnymi problemami kraju, w związku z czym armia przejmuje władzę. Pięć lat wcześniej, w kwietniu 1931 r., Hiszpania stała się republiką. Po prawie ośmiu latach rządów dyktatorów wojskowych, Miguela Primo de Rivery oraz Damaso Berenguera, przy okazji pierwszych wolnych wyborów doszło do masowych manifestacji zwolenników republiki, które w ciągu zaledwie paru dni i praktycznie bez rozlewu krwi doprowadziły do upadku monarchii. Król Alfons XIII Burbon wraz z rodziną opuścił w pośpiechu kraj, zaś armia i siły porządkowe zgodnie poparły nową władzę. Szybko miało się okazać, że obalenie monarchii było jedynym wspólnym celem, jaki łączył republikanów, w których szeregach znajdowali się przedstawiciele najprzeróżniejszych opcji politycznych. Doszły do głosu spychane wcześniej na dalszy plan bardzo głębokie podziały ideologiczne i społeczne, które ujawniły się z pełną siłą już przy uchwalaniu konstytucji jesienią 1931 r. Pierwsze wybory wygrały partie centrowe oraz umiarkowanie lewicowe; kolejne, w 1933 r., przyniosły triumf prawicy. Mobilizacja i wspólny start pod szyldem Frontu Ludowego dały w trzecich wolnych wyborach, na początku 1936 r., ponowne zwycięstwo lewicy. Pięć lat istnienia republiki wypełniła ostra walka polityczna, niepokoje społeczne, ze słynnym, krwawo spacyfikowanym buntem robotników w Asturii (przez niektórych uznawanym za preludium wojny domowej), a także chaotyczne i niekonsekwentne próby zreformowania tkwiącego jeszcze jedną nogą w XIX w. państwa i jego struktur. Przez całą wiosnę i wczesne lato 1936 r. sytuacja w Hiszpanii była napięta. W starciach ulicznych pomiędzy radykalizującymi się zwolennikami lewicy i prawicy zginęło ponad 350 osób. Bezpośrednim powodem buntu wojskowych stało się porwanie i zabójstwo prominentnego polityka prawicowego José Calvo Sotelo. Wcześniej, bo 12 lipca, bojówkarze Falangi (lub, według innych źródeł, zachowawczego ugrupowania karlistów) zamordowali por. José del Castillo, otwarcie sympatyzującego z lewicą. Spisek wojskowych był szykowany już co najmniej od lutego. Rebelianci liczyli na szybkie przejęcie władzy i nie spodziewali się, że będą musieli ją sobie wywalczyć w długotrwałym konflikcie. Część armii pozostała wierna republice, więc Hiszpania podzieliła się na dwie strefy wpływów: republikanów (republicanos) i narodowców (nacionales). Bardzo szybko konflikt nabrał wymiaru symbolicznego. Za sprawą republikańskiej propagandy wojna domowa urosła do rangi starcia pomiędzy demokracją a faszyzmem. W ustach stronników rebelii propagandowy wydźwięk był zgoła inny: chodziło o ratowanie tradycyjnego, katolickiego (oficjalnym synonimem wojny domowej była krucjata) systemu wartości przed barbarzyńską nawałą komunizmu. Obie te wersje – przejaskrawione i nieprawdziwe – zyskały popularność na długie lata. Francisco Franco, stosunkowo jeszcze młody, niechętny republice generał, chodzący w glorii bohatera wojny w Maroku z lat 20., od początku był postacią wybijającą się na czoło rebelii. Jednak mózgiem spisku wojskowych był gen. Emilio Mola. Wraz z jego śmiercią w katastrofie lotniczej w 1937 r. Franco stał się dla narodowców jedynym niekwestionowanym przywódcą wojskowym i politycznym. Przyjęty przez niego jeszcze w październiku 1936 r. tytuł caudillo, wódz, równoznaczny semantycznie z włoskim duce oraz niemieckim führer, odzwierciedlał w pełni zarówno zakres władzy, jak i ambicje generała. Konflikt od samego początku doprowadził do silnej polaryzacji obu stron, zaś jego pierwsze miesiące dawały okazję do osobistych porachunków. W sierpniu pod Granadą został zamordowany przez nacjonalistów znany poeta i dramaturg Federico García Lorca. Jesienią został stracony po przyspieszonym procesie, aresztowany jeszcze przed wybuchem wojny domowej i przebywający w republikańskim więzieniu w Alicante, José Antonio – przywódca hiszpańskich faszystów, syn dyktatora Primo de Rivery. Aresztowania i egzekucje stały się codziennością po obu stronach, zaś poczucie zagrożenia i atmosferę nieufności świetnie ilustruje fakt, że określenie piąta kolumna zrodziło się właśnie podczas tej wojny domowej. Część radykalnej lewicy zwróciła się przeciwko Kościołowi, który otwarcie i aktywnie wspierał Franco; w sumie śmierć poniosło ponad 6,8 tys. duchownych, zaś setki miejsc kultu zostało zniszczonych i ograbionych. Europa Zachodnia postanowiła nie mieszać się bezpośrednio w konflikt na Półwyspie Iberyjskim, spychając obie strony w objęcia niebezpiecznych sojuszników: Mussolini i Hitler poparli rebeliantów, zaś stalinowski Związek Sowiecki – republikanów. Z inicjatywy Kominternu powstały złożone z ochotników Brygady Międzynarodowe, w których szeregach można było znaleźć licznych Polaków. Ale Polacy walczyli też, choć w dużo mniejszej liczbie, po stronie narodowców. Pierwsze dostawy sprzętu wojskowego zaczęły napływać do Hiszpanii jeszcze latem 1936 r. Na pokrycie wydatków wojennych Franco zaciągnął w Rzymie i w Berlinie preferencyjne kredyty, natomiast republikanie płacili Moskwie na bieżąco złotem z rezerw państwowych. Choć dokładna liczba ofiar konfliktu wciąż nie jest znana, ocenia się, że w boju poległo 120–150 tys., do czego należy doliczyć drugie tyle straconych w wyniku prześladowań po obu stronach. Nie można również zapominać o ofiarach głodu i chorób, których liczba pozostanie zapewne nieznana, a także poległych Włochach i Niemcach z jednej strony oraz członkach Brygad Międzynarodowych z drugiej. W pierwszym okresie wojny głównym wyzwaniem militarnym była bitwa o Madryt. Stolica, po szybko i krwawo stłumionym buncie części wojskowych, pozostała wierna republice. Na ulicach miasta wielotysięczne manifestacje skandowały słynne No pasarán! – nie przejdą. Była to pierwsza i jedyna porażka sił Franco w tej wojnie, na tyle jednak istotna, że zmusiła go do zmiany strategii. Odstąpił od oblężenia stolicy i ruszył na północ kraju, gdzie była zlokalizowana większość hiszpańskiego przemysłu. To właśnie wtedy baskijskie miasto Guernica zostało zbombardowane przez niemiecki Legion Kondor (26 kwietnia 1937 r.), choć wydźwięk propagandowy, szybko podchwycony przez opinię publiczną na całym świecie, przysłonił faktyczne okoliczności i rzeczywisty (mniejszy) rozmiar tego zdarzenia. Zajęcie przez siły Franco głównych ośrodków górniczych i przemysłowych w Kraju Basków i Asturii skazało republikę na uzależnienie od dostaw morskich. W połowie 1938 r. wojskom Franco udało się wbić klin pomiędzy dwa główne ośrodki pozostające wierne republice: Barcelonę z Katalonią oraz Madryt z częścią Kastylii oraz wybrzeżem Murcji. Strona republikańska od dłuższego już czasu przechodziła głęboki kryzys wewnętrzny. Narastały wpływy oraz samowola stronnictw radykalnych i coraz większą rolę odgrywali ludzie Stalina. Na przełomie lipca i sierpnia wojska wierne rządowi podjęły ostatnią próbę kontrnatarcia, zaskakując siły nacjonalistów na linii rzeki Ebro. W połowie listopada republikanie zostali ostatecznie odparci. Miesiąc później ruszył atak sił Franco na Katalonię. Barcelona padła w końcu stycznia 1939 r. 5 lutego prezydent Hiszpanii Manuel Azańa przekroczył granicę francuską i udał się na wygnanie do Paryża. 28 marca wojska rebeliantów wkroczyły do wycieńczonego wojną Madrytu, a 1 kwietnia Franco mógł oficjalnie ogłosić swoje zwycięstwo. Hiszpania wyszła z wojny domowej skrajnie wyniszczona. Skarb państwa świecił pustkami, szalała inflacja, brakowało rąk do pracy. Dziesiątki tysięcy republikanów szukały za granicą schronienia przed represjami. Ponad ćwierć miliona Hiszpanów znalazło się w więzieniach i obozach pracy, a jedna piąta z nich została skazana na śmierć (część wyroków została później złagodzona). Głód, bieda i prześladowania polityczne towarzyszyły Hiszpanii przez kolejną dekadę. Dopiero w drugiej połowie lat 50. wskaźniki rozwoju gospodarczego osiągnęły poziom porównywalny z okresem przedwojennym. Konflikt na Półwyspie Iberyjskim miał także dość istotny wymiar międzynarodowy. Hitler i Mussolini przekonali się, że w starej Europie dominuje apatia i niechęć do angażowania się, zwłaszcza militarnego. Wydarzenia w Hiszpanii do pewnego stopnia odwracały też międzynarodową uwagę od poczynań Niemiec w Austrii i w Czechosłowacji, przygotowując grunt pod hitlerowski atak na Polskę. Z kolei dla Moskwy istotna była perspektywa ustanowienia na drugim końcu kontynentu państwa powiązanego politycznie i gospodarczo ze Związkiem Sowieckim. Porażka strony republikańskiej okazała się dotkliwą nauczką i pokazała Stalinowi, że bezpośredni konflikt z Niemcami nie leży w tym momencie w jego interesie. Przeto już w sierpniu 1939 r. nie wahał się podpisać paktu o nieagresji z niedawnym jeszcze śmiertelnym wrogiem, nie tylko dając Hitlerowi carte blanche do agresji na Polskę, ale de facto koniunkturalnie sprzymierzając się z nim. W tym sensie wojna domowa w Hiszpanii okazała się preludium do dużo większego konfliktu, który zmienił globalny obraz geopolityczny – drugiej wojny światowej. Ironią lub może okrutnym żartem historii można nazwać fakt, że rebelia nacionales wywołała faktycznie to, przeciwko czemu oficjalnie występowała, czyli wyzwoliła po stronie republikańskiej reakcję, którą czasami porównuje się do rewolucji. Jakkolwiek sytuacja w Hiszpanii przed wybuchem wojny domowej była napięta i niestabilna, to dopiero 18 lipca 1936 r. sprawił, że do głosu zaczęli dochodzić ekstremiści lewicowi różnej maści, których rząd republikański nie