Z czego się śmiali przedwojenni satyrycy

Zawód satyryk? – Same zawody – powiadał monologista w czasach II Rzeczpospolitej. Jak to zwykle u kabareciarzy bywa, przesadził: satyra w tamtych latach stała się ważnym elementem życia politycznego i obyczajowości. Decydowały o tym talenty autorskie i aktorskie, docenienie rozrywkowej na pozór twórczości nawet przez sfery rządzące. Zapraszanie na szopki do Belwederu przez Marszałka, miejsce Wieniawy przy stoliku skamandrytów w Ziemiańskiej, obecność na premierach w teatrzykach i kabaretach to była norma. Prawda, nieraz interweniowała cenzura, konfiskując teksty i rysunki w „Cyruliku Warszawskim” czy „Szpilkach”, lecz nie wpływało to na obraz całości. Czołowi satyrycy II RP zwalczali endecję i faszyzujących narodowców. Ośmieszali i wykpiwali ich mocarstwowe ciągoty skuteczniej niż przynudzający publicyści i niestroniący od patosu politycy. Nic więc dziwnego, że o roli dowcipu jako narzędzia propagandy nie zapomnieli ci, co w Lublinie zakładali podwaliny pod Ludową. W 1944 r. ukazał się pierwszy numer satyrycznego pisma „Stańczyk”. Oprócz Hitlera, walki z III Rzeszą „Stańczyk” wiele uwagi poświęcał wrogom ludowej władzy, londyńskiemu rządowi i jego krajowym sympatykom. Ukazało się jedynie pięć numerów „Stańczyka”, redagowanego przez byłego więźnia Berezy Leona Pasternaka. Władze zrezygnowały z pisma – jego autorzy pozwalali sobie na satyrę personalną, drwiny z nowo kreowanych wielkości. Epizod lubelski sprawił, że następca „Stańczyka” – wydawany już w Łodzi tygodnik „Szpilki” – był ostrożniejszy w doborze tematów. Pewniaki to były rozprawy z imperialistami („Chory z uzbrojenia”), wykpiwanie Mikołajczyka po ogłoszeniu oficjalnych wyników referendum, w którym władza nawoływała, by głosować „3 x tak!”, pokazywanie nowych negatywnych bohaterów: spekulantów i szabrowników, przedstawicieli formacji nazwanej „czarną reakcją”. Marsz w socjalistyczną przyszłość Mimo ograniczeń cenzuralnych to, co się działo w pierwszych latach powojennych w regionach satyry, było kontynuacją jej tradycji. Sytuacja zmieniła się, kiedy również satyra musiała nosić gorset socrealizmu. Zaczęło się od policzenia i zalegalizowania twórców wierszyków i fraszek, kalamburów i karykatur. Dobrze lub prawie dobrze widziani znaleźli miejsce w Sekcji Satyry i pochodach pierwszomajowych. Jerzy Zaruba wspomina, jak to niósł kukłę Churchilla ozdobioną podpisem: „Starość musi się wyszumieć”. Niemłody satyryk usłyszał, jak ktoś z tłumu tak to skomentował: – Ten dziadyga wiedział, kogo sobie wybrać! Sekcja Satyry, podobnie jak każdy przejaw działalności, nie mogła się obyć bez wielogodzinnych zebrań. 8 marca 1948 r. obradował I Kongres Satyryków. Referenci wskazywali cele stawiane przed autorami, „Prawdziwa satyra winna bezlitośnie analizować podstawowe elementy życia współczesnego, sięgać po tematykę nie tylko rodzimego bajorka, lecz także obejmować zagadnienia w skali ogólnoeuropejskiej i światowej” – pouczył zebranych jeden z ideologów. Na Kongresie się nie skończyło. We wrześniu 1953 r. zwołano Ogólnopolską Naradę Satyryków. W prezydium zasiadł premier Józef Cyrankiewicz, przysłuchujący się dyskusji. Głównym referentem Narady był Jerzy Borejsza (szef oficjalnego koncernu prasowego), o którym mówiono: „Ta Borejsza najważniejsza”, bo też był on obdarzonym wieloma talentami organizatorem i działaczem. Borejsza wzywał satyryków do piętnowania wrogów klasowych i maruderów zwalniających marsz w socjalistyczną przyszłość. Przypomniał o czerpaniu wzorów z przodującej satyry radzieckiej, z dorobku „Krokodyla”, Kukryniks