Pucz sierpniowy przyspieszył koniec ZSRR

Wcześnie rano w poniedziałek 19 sierpnia 1991 r. telewizja państwowa w ZSRR pokazywała balet „Jezioro Łabędzie”, a w radiu grała muzyka poważna i ludowa. Od czasu do czasu emisję przerywano, by odczytać komunikaty agencji TASS: o przejęciu obowiązków prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa przez jego zastępcę Giennadija Janajewa, o chorobie Gorbaczowa i o nieprzydatności nowego układu o związku republik radzieckich, który miał być podpisany 20 sierpnia. W kraju trwał pucz sierpniowy, nazywany ostatnią sowiecką rewolucją. Na ratunek ZSRR Z odczytywanego przez lektorów oświadczenia mieszkańcy kraju dowiedzieli się, że stan zdrowia „uniemożliwia Michaiłowi Gorbaczowowi pełnienie obowiązków prezydenta ZSRR” i zgodnie z konstytucją przejmuje je wiceprezydent Giennadij Janajew. Od godz. 4 rano 19 sierpnia zaczyna obowiązywać stan wyjątkowy. A to wszystko po to, by uchronić kraj przed „głębokim i wszechstronnym kryzysem, polityczną, obywatelską konfrontacją, chaosem i anarchią”. Oprócz Janajewa w skład Państwowego Komitetu Stanu Wyjątkowego (GKCzP) wchodzili jeszcze m.in. szef KGB Władimir Kriuczkow, premier ZSRR Walentin Pawłow, minister spraw wewnętrznych Borys Pugo, minister obrony Dmitrij Jazow. Wśród osób aktywnie popierających puczystów był także przewodniczący Rady Najwyższej Anatolij Łukjanow, główny dowódca wojsk lądowych Walentin Wariennikow, szef służby ochrony KGB Jurij Plechanow. Innymi słowy przewrót poparli najważniejsi przedstawiciele władz Związku Radzieckiego. Gdzie był Gorbaczow – prezydent ZSRR i sekretarz generalny KPZR? Od dwóch tygodni przebywał na urlopie na Krymie, w państwowej willi w Foros. Dzień przed wybuchem puczu – 18 sierpnia w godzinach popołudniowych – na daczę prezydenta przybyli delegaci puczystów z żądaniem, by ogłosił stan wyjątkowy lub zrezygnował ze stanowiska. Bezpośrednim celem puczystów było niedopuszczenie do zaplanowanego na 20 sierpnia podpisania nowego układu związkowego. Porozumienie to przewidywało przekształcenie unitarnego ZSRR w luźniejszą federację suwerennych państw (bez udziału republik bałtyckich, Gruzji i Armenii). W szerszym kontekście konspiratorom chodziło o zawrócenie z drogi gorbaczowowskiej pierestrojki, bo ich zdaniem zaprowadziła państwo w ślepy zaułek. Gorbaczow, jak przekonuje do dziś, poparcia puczu odmówił. Wówczas jego daczę pozbawiono łączności i prezydent został odcięty od świata, tracąc również kontrolę nad „atomową walizeczką”. Jelcyn wchodzi na czołg Jednocześnie z ogłoszeniem stanu wyjątkowego na ulice Moskwy zaczęły ściągać kolumny sprzętu wojskowego, a armia zajmowała kluczowe obiekty – siedziby władz, pocztę, telewizję. Ku rogatkom Leningradu, Rygi, Tallina i Tbilisi także zaczęło przemieszczać się wojsko. Gen. Jazow nie zawiódł i do stolicy wprowadził m.in. słynne dywizje Kantemirowską i Tamańską. Szybko jednak wydarzenia zaczęły toczyć się zupełnie nie po myśli „zbawców ZSRR”. Już koło południa przed Domem Sowietów (później nazwanym Białym Domem) – siedzibą rządu i Rady Najwyższej Rosji – na jednym z tamańskich czołgów stał i przemawiał do tłumu prezydent RFSRR (Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) Borys Jelcyn. Potępił puczystów, uznał ich działania za łamanie konstytucji i wezwał naród do sprzeciwu. W mieście rosły barykady. Biały Dom, do którego wciąż spontanicznie ściągali mieszkańcy stolicy, a z czasem także ludzie spoza Moskwy, stał się centrum oporu. Symbolicznym, bo puczyści nie zdecydowali się na użycie siły. Podobnie jak oddziały specnazu KGB Alfa, zaczajone o świcie tego dnia wokół daczy prezydenta Rosji w Archangielskoje pod Moskwą, nie podjęły żadnych działań, by choćby przeszkodzić Jelcynowi w udaniu się do centrum stolicy, nie mówiąc już o jego aresztowaniu. Choć zamachowcy musieli świetnie zdawać sobie sprawę, że popularny i charyzmatyczny polityk będzie dla ich planu poważną przeszkodą. Jeszcze wczesnym rankiem Jelcyn, wraz z grupą zaufanych ludzi, sporządził potępiający pucz manifest „Do obywateli Rosji”, wyemitowany następnie przez niezależne radio Echo Moskwy i przez zachodnie media. Podpisali go oprócz Jelcyna także p.o. przewodniczącego Rady Najwyższej Rosji Rusłan Chasbułatow i premier Rosji Iwan Siłajew. Przeciwników puczu było coraz więcej – w nocy uczestnicy palili ogniska i śpiewali. Ci, którzy nie mogli uczestniczyć w tym osobiście, wspierali ich na inne sposoby – przynosząc jedzenie, picie, ubrania, koce. Protestujący na ulicach Moskwy czuli, że na ich oczach dzieje się historia, ale euforycznym nastrojom towarzyszył strach. Ryzyko było realne – w przypadku szturmu cywile byli bez szans, a ofiary liczono by na pewno w setkach. Część dowódców wojskowych przeszła na stronę protestujących, ale były jeszcze lojalne oddziały i oczywiście siły specjalne KGB – Alfa i Wympieł. Wrzało nie tylko w Moskwie – kilkusettysięczny tłum wyległ na place Petersburga, spontaniczne, choć znacznie mniejsze mityngi organizowano w innych miastach. W oczekiwaniu na szturm 20 sierpnia puczyści zorganizowali swoją jedyną konferencję prasową, w trakcie której tłumaczyli przyczyny przejęcia władzy i swoje plany. W czasie tego wystąpienia Janajewowi drżały dłonie. Jego oponenci mówili później, że właśnie wtedy stało się dla nich jasne, iż pucz przegrał – te trzęsące się ręce były dla nich oczywistą oznaką stresu i poczucia nadchodzącej klęski. Według bardziej banalnej wersji – choć wcale niewykluczającej poprzedniej – puczyści po prostu nadużywali alkoholu. Premier Pawłow z powodu zatrucia procentami w ogóle nie dotarł na konferencję prasową. Ta była zresztą mało przekonująca i nie osiągnęła oczekiwanego efektu. Pomimo blokady informacyjnej do obywateli dochodziło coraz więcej danych na temat tego, co się dzieje. Nawet w państwowej telewizji do jednego z programów informacyjnych 19 sierpnia w niejasny sposób przedostał się „opozycyjny” materiał pokazujący Jelcyna. Jego autor Siergiej Miedwiediew został zresztą później rzecznikiem prasowym prezydenta. O planowanym na trzecią nad ranem szturmie miał poinformować obrońców Białego Domu gen. Aleksander Lebiedź, dowódca batalionu komandosów, który miał tłumić protesty, lecz przeszedł na stronę opozycji. Podobno o odwołanie akcji prosili szefa KGB Kriuczkowa także dowódcy Alfy i Wympiełu. Chaos panował na ulicach, ale najwyraźniej także w ekipie zamachowców. Zapowiadano jednocześnie wprowadzenie godziny policyjnej i rozpoczęcie wyprowadzania wojsk. Obrońcy budynku parlamentu spodziewali się najgorszego, sytuacja była napięta. Wtedy – około północy – kilkaset metrów od Białego Domu w czasie starcia obrońców rządu z bojowym wozem piechoty padły pierwsze ofiary. Zginęło trzech cywili – Ilja Kriczewski, Dmitrij Komar i Władimir Usow. Szturm jednak nie nastąpił. Według jednych źródeł specnazowcy odmówili ataku, według innych – w ogóle nie dostali rozkazu. Pucz wygasał. Koniec bez początku Dalej wydarzenia potoczyły się szybko. Wycofanie wojsk ze stolicy, delegacje puczystów i ich przeciwników kursujące samolotami na Krym do Gorbaczowa, anulowanie przez Jelcyna wszystkich uchwał puczystów, wszczęcie śledztwa w sprawie przewrotu państwowego, powrót Gorbaczowa, aresztowanie spiskowców, samobójstwo ministra spraw wewnętrznych Pugo… Ale to nie wszystko. Runął pomnik Feliksa Dzierżyńskiego, na maszt wciągnięto trójkolorową flagę carskiej Rosji – biało-niebiesko-czerwoną (później, w 1993 r., przywrócono także herb z dwugłowym orłem). Zwycięski Borys Jelcyn zdelegalizował Komunistyczną Partię RFSRR, Gorbaczow zrezygnował z funkcji genseka. W ciągu tych kilku sierpniowych dni de facto przestał istnieć ZSRR. Chociaż do jego formalnego zniknięcia miało minąć jeszcze kilka miesięcy. Pucz sierpniowy nie był walką spiskowców z Gorbaczowem czy Jelcynem, bo, choć liczna, grupa konserwatystów była pozbawiona planu, koncepcji, charyzmy, inicjatywy. Od pierwszych godzin nieudany przewrót stał się polem rywalizacji prezydenta ZSRR i prezydenta Rosji. I w efekcie – końcem Gorbaczowa i początkiem epoki Borysa Jelcyna. Wówczas jeszcze postrzeganego jako kryształowy demokrata, w którym zarówno Rosja, jak i Zachód pokładały nadzieje na zdecydowane reformy polityczne i gospodarcze. W sierpniu 1991 r. umarła wiara w reformowanie ZSRR, na jego miejsce wkroczyć miała Rosja i inne nowe niepodległe państwa. Do dziś pojawiają się rozbie