90 lat temu zmiana goniła zmianę

Tamtego gorącego politycznie lata Józef Piłsudski nie zrezygnował z wyjazdu do ulubionych Druskiennik. Po zamachu majowym wpadł do uzdrowiska nawet dwukrotnie. Pierwszy raz, gdy miejscowość od czterech dni miała nowego mieszkańca, obecnego szefa działu historii tygodnika POLITYKA. Wcześniak uratowany przez lekarza Piłsudskiego – Aleksandra Talheima nabierał sił, gdy w sejmie trwała lipcowa debata konstytucyjna, która miała przebudować państwo w duchu autorytarnej sanacji. Dłużej zabawił Piłsudski w Druskiennikach w sierpniu. To tu przyjechał do niego premier Kazimierz Bartel, aby omówić strategię wobec opozycji. Pucz w Warszawie nie zrobił na Europie wielkiego wrażenia, ponieważ po „marszu na Rzym” Benita Mussoliniego w 1922 r. był jednym z wielu przewrotów wojskowych. W 1923 r. dyktaturę narzucił Hiszpanii (za zgodą króla) generał Miguel Primo de Rivera. A niemal nazajutrz po zamachu Piłsudskiego oficerowie obalili republikę w Portugalii, w grudniu 1926 r. wojskowi wprowadzili zaś dyktatorskie rządy na Litwie. Również i w następnych latach demokracje parlamentarne kurczyły się niemal z dnia na dzień: na Węgrzech, w Jugosławii, Grecji, Rumunii. I przede wszystkim w 1933 r. w Niemczech, gdzie bez wojskowego przewrotu szefem rządu Rzeszy został „wódz” narodowych socjalistów, który w 1923 r. bezskutecznie próbował siłą dojść do władzy, po czym akurat w 1926 r. wydał napisaną w więzieniu biblię swego ruchu. Mimo to lektura europejskich i amerykańskich gazet tamtego roku nie zapowiada katastrofy. Są to jeszcze te „dobre” lata międzywojnia. Świat – czy może raczej wypomadowany półświatek bywalców barów, rewii i luksusowych kin – się śmieje. Tańczy jazzowe rytmy. Naśladując w miarę umiejętności kultowe wygibasy ciemnoskórej Josephine Baker. Masową wyobraźnię podbijają kolejne podniebne rekordy. Ledwo Roald Amundsen i Umberto Nobile przelecieli sterowcem nad biegunem północnym, a już pewien Amerykanin twierdzi, że osiągnął to samo na małym fokkerze. Że to technicznie możliwe, dowodzi brat najmłodszego hiszpańskiego generała Ramón Franco, przeskakując do Argentyny hydroplanem przez Atlantyk. Także Polska – choć i tu z opóźnieniem – bierze udział w tej gorączce, gdy w 1932 r. RWD Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury wygrywa międzynarodowe zawody samolotów sportowych. W latach 20. dominuje, jak mówił piłsudczyk Juliusz Kaden-Bandrowski, radość z odzyskanego śmietnika. Na gorycz Stefana Żeromskiego – wytykającego rodakom lenistwo ducha, wszelakie gałgaństwo, łapownictwo, dorobkiewiczostwo, dążenie do nieodpowiedzialnej władzy – lekarstwem mają być rządy silnej ręki i wiara w skok cywilizacyjny, którego dowodem mają być Gdynia, magistrala węglowa i COP. W 1926 r. świat się śmieje i zmienia jak oszalały. Dla bogatych rajdy samochodowe – koniecznie w otwartym kabriolecie ze skórzaną pilotką na głowie. Dla biedoty emocje wyścigu sześciodniowego cyklistów, jak choćby tego w berlińskim Pałacu Sportu. Można sobie za parę fenigów obejrzeć zmordowanych do upadłego kolarzy, skuszonych wysoką nagrodą. 17 lat później, już po Stalingradzie, minister propagandy Joseph Goebbels wywoła tam wyreżyserowany entuzjazm retorycznym pytaniem: „Czy chcecie wojny totalnej?”. W 1926 r. przyszła wojna jest jeszcze tylko w głowach generałów takich jak Hans von Seeckt, szef sztabu Reichswehry, który Polskę uważał za państwo sezonowe i – omijając traktat wersalski – szkolił w Rosji niemieckich lotników i czołgistów. Bolszewizm budził lęk, ale i fascynował możliwością ukształtowania „nowego człowieka”. Nie tylko komunizujący pisarze (jak Ernst Toller), także lewicowcy liberalni ruszają do Rosji w poszukiwaniu nowego kamienia filozoficznego. I opisują ze zdumieniem, jak Walter Benjamin w 1926 r., „wręcz religijną wiarę” Sowietów w postęp techniczny i taśmę produkcyjną Forda. W 1926 r. Ameryka wprawdzie zamyka się na imigrację, ale amerykańska „inwazja” na Europę trwa nadal. W 1917 r. Amerykanie wylądowali we Francji jako żołnierze, ratując Stary Kontynent przed niemiecką hegemonią. Ale teraz nawet chłopaka z Illinois stać na podróż przez Atlantyk. Paryż wart mszy, nawet jeśli podróż nie odbywa się na pokładzie któregoś z szybkich liniowców walczących o Błękitną Wstęgę Atlantyku. Amerykańscy korespondenci, jak młody Ernest Hemingway, robią furorę swymi relacjami z powojennej Europy, choć jego wydana w Stanach w 1926 r. powieść „Słońce też wschodzi” – z nieodłącznym opisem corridy – budzi mieszane uczucia. Amerykanin w Paryżu to wielki topos kultury międzywojnia. Amerykanin zdobywa w Paryżu ogładę, ale Nowy Jork i Los Angeles stają się nowym biegunem Zachodu. Nie bardzo wiadomo, co tu jest centrum, a co peryferiami. Amerykanie czerpią z ducha rzymskich ruin Europy i przeżywają – jak niebawem Henry Miller – rewolucję seksualną i rewoltę gender. Ale bywa też odwrotnie – tabuny młodych kobiet wyjeżdżają do Ameryki na kontrakty, by uciec od powojennej biedy w Europie i – jak w sztuce Gerharta Hauptmanna z 1926 r. „Dorothea Angermann” – lądują na ulicy. W almanachu „1926. Rok na krawędzi czasu” Hans Ulrich Gumbrecht poświęcił cywilizacyjnej rupieciarni tamtej międzyepoki serię wnikliwych esejów o zapierającym dech w piersi nowym stylu życia, technicznych możliwościach i rodzajach masowej rozrywki: automobil, bary, boks, walki byków, moda na palenie (a nie grzebanie) zwłok, taniec, windy, pomada, gramofon, głodujący artysta, jazz, alpinizm, kinoteatry, mumie, mordercy, liniowce oceaniczne, koleje żelazne, reporterzy, rewie, ogrody na dachu, wyścigi sześciodniowe, strajki, telefony, czasomierze, komunikacja bezprzewodowa. I dramatyczne opozycje: tragedia potencji i impotencji, autentyzmu i sztuczności, centrum i peryferii, indywidualizmu i kolektywizmu, zderzenie „współczesności z przeszłością w nieprzeniknioną wieczność”, ciszy z hałasem, chłodnej trzeźwości z rozpasanym pijaństwem czy wreszcie początki gender – przenikania elementu męskiego i żeńskiego. Spośród wielu nowości książkowych 1926 r. kwintesencję „krawędzi czasu” widzi Gumbrecht nie u literackiego noblisty z 1925 r. George’a Bernarda Shawa, nie w wydanym właśnie „Końcu leseferyzmu” Johna M. Keynesa, lecz w kończonej wtedy przez Martina Heideggera filozoficznej rozprawie „Bycie i czas”, a także we właśnie wydanym eposie niemieckiego nacjonalizmu „Naród bez przestrzeni” Hansa Grimma i oczywiście w biblii narodowego socjalizmu – „Mein Kampf” Adolfa Hitlera. Spośród wydarzeń stricte politycznych 1926 r. w tym almanachu „niemożności uczenia się z historii” (to tytuł jednego z programowych szkiców końcowych) znalazł się jedynie spór wokół przyjęcia Niemiec do Ligi Narodów. Miał on wyraźny polski akcent, który zakończył się – jak byśmy dziś powiedzieli – spexitem, wyjściem obrażonej Hiszpanii z organizacji, która według jej pomysłodawcy, prezydenta USA Woodrowa Wilsona miała łagodzić międzynarodowe obyczaje i zapobiec nowej wojnie. Wejście Niemiec do Ligi forsowała Francja, licząc na dalsze ucywilizowanie wschodniego sąsiada poprzez jego powrót do „rodziny narodów”. Republika Weimarska już uznała w traktacie z Locarno (1925 r.) utratę Alzacji i Lotaryngii, ale nadal wzdragała się nawet przed deklaracją o nieagresji wobec Polski. Równocześnie Berlin prowadził rozmowy z Moskwą w sprawie wspólnego paktu bezpieczeństwa. Aby zrównoważyć awans Niemiec, francuski minister spraw zagranicznych Aristide Briand obiecywał Warszawie równorzędne z Berlinem stanowisko stałego członka Rady Ligi, tłumacząc swemu niemieckiemu koledze Gustavowi Stresemannowi, że to będzie tylko z korzyścią dla Niemiec, bo uwolni Paryż w Radzie od „ciągłego wymachiwania polskimi papierami”, co postawi Francję w roli mediatora, a nie strony w sporze polsko-niemieckim. Formalny awans Polski, „kraju młodego i wewnętrznie nieustatkowanego”, „o niebezpiecznych tendencjach militarystycznych”, do rangi nowego mocarstwa Stresemann uznał za „nie do przyjęcia”. Jeden z urzędników w niemieckim MSZ, Herbert von Dirksen, w poufnym materiale wyjawił prawdziwy powód oporu Stresemanna: awans Polski w Lidze „stałby się niemal nieprzezwyciężalną przeszkodą dla naszych własnych oczekiwań granicznych”. Ponieważ również Belgia, Brazylia, Chiny i Hiszpania zaczęły się domagać awansu, więc jak zawsze zaczęły się spory proceduralne i sprawa została załatwiona połowicznie. Polska otrzymała na otarcie łez podwójną kadencję niestałego członka, a obrażona Hiszpania generała Primo de Rivery 10 czerwca zapowiedziała wystąpienie z Ligi. Polsko-niemiecki spór o miejsce w Lidze miał konsekwencje filozoficzne. 20 marca 1926 r. Miguel de Unamuno, hiszpański filozof i pisarz usunięty przez nowe władze z uniwersytetu w Salamance, cieszył się w liście, że rząd wojskowych dostał prztyczka w nos. „Genewa dała nam dobrą nauczkę i tyrański rząd Don Alfonso… musiał zrozumieć, że aby zabierać głos i głosować w Lidze Narodów, trzeba najpierw stać się narodem”. Według Unamuno Hiszpanom brakuje narodowej godności, bo ta jak w rodzinie nie polega na tupaniu, lecz na życiu zgodnym z wartościami etycznymi i cywilizowanym zachowywaniu się przedstawicieli narodu. Tymczasem członkowie rządu Primo de Rivery to „mali tyrani do wynajęcia”, którzy swym zachowaniem obrażają Hiszpanów. Dokładnie odwrotnie argumentował późniejszy „koronny prawnik III Rzeszy” Carl Schmitt w wydanej wiosną 1926 r. broszurze „Podstawowa kwestia Ligi Narodów”. Liga nie jest żadną utopijną rodziną. A polityka to nie dobre maniery we wspólnocie narodów, lecz hierarchia sił negocjowanych przez polityków, świadomość partykularnych interesów i nieuchronnych konfliktów. Pisał: „Niepodobna rozwiązać problemów Ligi Narodów poprzez jej odpolitycznienie. Liga przetrwa tylko wtedy, gdy będzie nią zainteresowane jakieś wielkie mocarstwo albo też gdy małe potęgi zjednoczą się w wielkie mocarstwo. Odpolityczniona ani nie będzie interesują