Ewolucja amerykańskiej Partii Republikańskiej

W pożegnalnym przemówieniu w 1954 r. prezydent Dwight Eisenhower ostrzegł Amerykanów przed próbującym zdobyć niebezpiecznie rozległe wpływy kompleksem militarno-przemysłowym. „Jeśli jakaś partia polityczna spróbuje zlikwidować opiekę społeczną, zasiłki dla bezrobotnych, znieść prawa pracownicze i programy rolnicze, nigdy już o niej nie usłyszymy. (…) Oczywiście są takie grupy (…), ale takich ludzi jest niewiele i są głupi”. Bardzo się mylił – partia, której marzeniem byłaby niemal całkowita likwidacja państwa opiekuńczego, ma dziś większość w obu izbach Kongresu. I jest to partia Eisenhowera – republikanie, zwani Grand Old Party (GOP), Wielką Starą Partią. Jak to się stało, że przeszli taką ewolucję? Żeby to wyjaśnić, musimy cofnąć się do 1932 r., kiedy skończyła się trwająca od końca wojny secesyjnej dominacja republikanów, a prezydentem został demokrata Franklin Delano Roosevelt. Jeszcze w drugiej połowie XIX w. demokraci byli przeważnie leseferystami, zwolennikami wolnego handlu. Na początku XX w. progresiści, zwalczający nadużycia wielkiego biznesu, działali w obu partiach – progresistą był zarówno republikanin Theodore Roosevelt, jak i demokrata Woodrow Wilson. W latach 30. FDR stworzył zwycięską koalicję: programy rolnicze zapewniły mu poparcie na zachodzie USA, na południu utrzymał tradycyjny elektorat, doszły do tego głosy czarnych, zachęconych programami społecznymi, a także związkowców, którzy porzucili socjalistów. Zapewniło to demokratom zwycięstwa w kolejnych wyborach do Kongresu, a także następne kadencje dla Roosevelta, a potem Trumana. Ambitne programy Nowego Ładu przeobraziły nie tylko Amerykę, wyciągając ją z otchłani Wielkiego Kryzysu, ale też Partię Demokratyczną, czyniąc z niej stronnictwo etatystyczne. Zepchnięci do defensywy republikanie, dotychczas spójniejsi wewnętrznie od konkurentów, znaleźli się w rozsypce. Jak konkurować z ogromnie popularnym prezydentem i programami, które wspiera znaczna większość obywateli? Tzw. stara prawica, pod wodzą senatora Roberta Tafta, konsekwentnie sprzeciwiała się Nowemu Ładowi. Widziała w nim zagrożenie indywidualnej wolności gospodarczej, choć w gruncie rzeczy FDR wybrał sterowaną odgórnie reformę kapitalizmu, nie naruszając przy tym jego podstaw. Wyrazem sprzeciwu starej prawicy była ograniczająca prawa związkowe ustawa Tafta-Hartleya z 1947 r., za którą zagłosowali posłowie obu partii. Był to sygnał, że wpływy zyskuje konserwatywna koalicja, ponadpartyjne porozumienie przeciwko „drodze ku socjalizmowi”, które – jako języczek u wagi – miało znacznie większe znaczenie, niż wynikałoby to z poselskiej arytmetyki. Większość republikanów wybrała jednak inną drogę niż otwarta konfrontacja – postanowili wskoczyć do tramwaju Nowego Ładu. W wyborach prezydenckich wystawiali kandydatów umiarkowanych: byłych demokratów, byłych progresistów, którzy zasadniczo popierali programy Nowego Ładu, twierdząc przy tym, że pokierują nimi lepiej niż demokraci. Po co jednak wybierać niezbyt udaną kopię, skoro można oryginał? Odpowiedzią okazał się właśnie powszechnie szanowany gen. Eisenhower, osobowość jedyna w swoim rodzaju. W 1952 r. umiarkowane skrzydło republikanów po raz kolejny wygrało z konserwatystami: Ike zdobył nie tylko nominację, ale i Biały Dom. W latach 50. i 60. XX w. różnice między frakcjami w łonie obu partii zaczęły wręcz rozsadzać je od środka. Zawiązanie się konserwatywnej koalicji pokazało dobitnie, że ideologiczne podziały wcale nie przebiegają wzdłuż linii partyjnych. Senator Joseph McCarthy był wprawdzie republikaninem, ale w jego antykomunistycznej krucjacie pomagali mu demokraci – choćby Robert Kennedy, młodszy brat Johna. Celem makkartystów też często byli republikanie – zwłaszcza ci umiarkowani. W nagonce na „zdrajców ojczyzny” przodowało Stowarzyszenie Johna Bircha, skrajnie prawicowa organizacja religijnych antykomunistów, walcząca np. z fluoryzacją wody czy z ONZ, za pomocą których Sowieci chcieli jakoby przejąć władzę nad Ameryką. O bycie sowieckim agentem zaczęli oskarżać samego Ike’a. Birchyści stanowili margines, który łatwo było bagatelizować jako bandę świrów, ale tego samego nie dało się już powiedzieć o młodych, idealistycznych konserwatystach, zgromadzonych wokół nowego czasopisma „National Review”. Pod wodzą Williama Buckleya miało stać się zapleczem intelektualnym budzącej się do życia nowej prawicy, która też miała już dość kopiowania demokratów. W latach 60. Amerykanom wydawało się, że żyją w epoce powszechnego, ponadideologicznego konsensu. Tak republikanie, jak i demokraci byli w większości zgodni, że jeśli istnieje jakiś problem ekonomiczny czy społeczny, należy go po prostu uważnie przeanalizować i wypracować rozwiązanie. Wyjątkiem była jedynie kwestia rasowa, ale i ona – jak się zdawało – była przede wszystkim lokalnym problemem Południa. Kiedy w 1960 r. stanęli przeciwko sobie John F. Kennedy i Richard Nixon, różnice programowe między nimi były znikome – obaj mówili w zasadzie to samo, zarówno w kwestii polityki zagranicznej, jak i wewnętrznej. Był to w dużej mierze konkurs piękności, który wygrał ten kandydat, który zdołał się lepiej zaprezentować. Nic dziwnego, że w tym samym roku wybitny socjolog Daniel Bell ogłosił koniec wieku ideologii, choć miał wtedy tyle samo racji co Francis Fukuyama ogłaszający w 1992 r. koniec historii. Wśród republikańskich i demokratycznych konserwatystów dojrzewał bunt przeciwko liberalnemu establishmentowi, a katalizatorem miała się okazać jednak kwestia rasowa. Od czasów Roosevelta czarni coraz chętniej głosowali na etatystycznych demokratów – mimo że ich partyjni koledzy z Południa z całych sił starali się utrzymać w swoich stanach segregację rasową, a wyroki korzystne dla ruchu na rzecz praw obywatelskich wydawał Sąd Najwyższy pod wodzą republikanina. To jednak demokratycznym prezydentom – Kennedy’emu, a zwłaszcza Lyndonowi B. Johnsonowi – Afroamerykanie zawdzięczali przepisy antydyskryminacyjne, na czele z ustawą o prawach obywatelskich z 1964 r. Znamienne, że w Kongresie głosowało za nią więcej republikanów niż demokratów (odpowiednio 80 i 70 proc. w Senacie, a w Izbie Reprezentantów 80 i 60 proc.). Jeszcze w 1960 r. jedna trzecia czarnych wyborców zagłosowała na Nixona, cztery lata później republikanin dostał już tylko 6 proc. afroamerykańskich głosów. Co się stało? 1964 r. przyniósł konfrontację dwóch republikańskich skrzydeł: z jednej strony stanął przywódca umiarkowanych, gubernator Nowego Jorku Nelson Rockefeller, z drugiej senator z Arizony Barry Goldwater. Ten drugi stanowczo sprzeciwiał się kosztownym programom społecznym (rządy Eisenhowera określał mianem tandetnej wersji Nowego Ładu) oraz interwencjonizmowi państwowego Lewiatana – nie tylko w gospodarkę, ale i życie osobiste Amerykanów. Nie był rasistą, wręcz przeciwnie, ale uważał, że walka z desegregacją nie leży w gestii rządu federalnego, tylko stanów. Chcąc nie chcąc, wszedł jednak w sojusz z rasistowskimi demokratami z Południa, którzy dostrzegli w nim swoją jedyną nadzieję. W prawyborach Goldwater miażdżąco pokonał Rockefellera, ale w listopadzie poniósł równie druzgoczącą klęskę z Lyndonem Johnsonem. Demokratom udało się przedstawić Goldwatera jako niestabilnego emocjonalnie wichrzyciela. W jednym z najsłynniejszych (i najbardziej niesławnych) filmów reklamowych w historii amerykańskiego marketingu politycznego telewidzowie zobaczyli zbierającą stokrotki małą dziewczynkę, w tle męski głos odliczał od dziesięciu w dół. Kiedy doszedł do zera, ekran rozświetliła eksplozja nuklearna, a głos prezydenta Johnsona ostrzegał, że „stawka jest zbyt wysoka, żeby zostać w domu”. Wystraszenie niezależnych wyborców i umiarkowanych republikanów powiodło się. Komentatorzy zgodnie odtrąbili koniec amerykańskiego konserwatyzmu, ale stało się dokładnie odwrotnie – był to dopiero początek. Rozpoczęło się powolne rozmontowywanie konsensu panującego w Ameryce od całego pokolenia, a także odwracanie sojuszy. Ten proces miał ukształtować współczesną mapę polityczną Stanów Zjednoczonych. Goldwater jako pierwszy kandydat GOP zdobył stany dawnej Konfederacji. Oddanie demokratów sprawie praw czarnych odebrało im macierzysty region: początkowo na rzecz populistycznych, rasistowskich kandydatów pokroju gubernatora Alabamy George’a Wallace’a, ale z czasem na rzecz republikanów. Charakterystyczne są kariery dwóch prominentnych południowych demokratów. Senator Robert Byrd z Wirginii Zachodniej, członek Ku-Klux-Klanu, bezskutecznie próbował 14-godzinnej obstrukcji parlamentarnej, filibuster, żeby uniemożliwić przegłosowanie wspomnianej ustawy. Nie pobił jednak rekordu ustanowionego siedem lat wcześniej przez senatora Stroma Thurmonda z Karoliny Południowej, który blokował mównicę przez całą dobę. Byrd został jednak w Partii Demokratycznej, dochodząc do najwyższych stanowisk w Senacie i z czasem wycofując się całkowicie ze swojego nieprzejednanego stanowiska w sprawach rasowych. Kiedy umierał w 2010 r., wychwalał go pierwszy czarnoskóry prezydent kraju, demokrata. Thurmond, za namową Goldwatera, wybrał inny kierunek – zmienił barwy partyjne. „To nie ja opuściłem Partię Demokratyczną, to partia opuściła mnie!” – oświadczył. Większość południowców się z nim zgodziła. W 1968 r. Thurmond pomógł Nixonowi w opracowaniu tzw. południowej strategii, subtelnego grania kartą rasową. Nixon przedstawiał się jako kandydat prawa i porządku (co odnosiło się do rasowych zamieszek w miastach), a także, jak Goldwater, obrońca praw stanów. Do tej pory rys anarchistyczny był domeną demokratów niechętnie patrzących na władze federalne, które sto lat wcześniej ogniem i mieczem zademonstrowały prymat Waszyngtonu. Przejmując Południe, republikanie przejęli także i tę cechę, a prawa stanów stały się symbolem oporu przed dyktatem rządu federalnego, narzucającego najpierw desegregację, a później także legalizującego aborcję czy małżeństwa jednopłciowe. Retoryka i praktyka nie zawsze jednak idą w parze. Choć dla wielu lewicowych Amerykanów brzmi to jak herezja, Nixon – wiceprezydent u boku Eisenhowera – był ostatnim liberalnym republikaninem w Białym Domu, a może i ostatnim prawdziwie liberalnym prezyd