Zagadki upadku ZSRR

Wieczorem 25 grudnia 1991 r. na ekranach telewizji na całym świecie pojawiły się poruszające zdjęcia z Moskwy: na tle murów Kremla, w obecności warty honorowej, spuszczono z masztu flagę Związku Radzieckiego i na jej miejsce wciągnięto nową, niewielu znaną – rosyjską. W głównym programie telewizji moskiewskiej wystąpił Michaił Gorbaczow, od niedawna używający tytułu prezydenta ZSRR, który ogłosił swoją dymisję. Na oczach świata stało się coś, co jeszcze niedawno było niewyobrażalne – Związek Radziecki przestał istnieć! Jeszcze tego samego wieczoru w CNN prezydent USA George Bush tłumaczył Amerykanom, że koniec Związku Radzieckiego to upadek komunizmu w skali światowej i zakończenie zimnej wojny; zwycięstwo Zachodu w ponad 40-letniej walce ze złem. Kilkanaście lat później prezydent Rosji Władimir Putin nazwie upadek ZSRR największą tragedią XX w. W głównym rosyjskim nurcie interpretacji ówczesnych wydarzeń za winowajcę i sprawcę upadku ZSRR uważa się Zachód, który zadusił moskiewskie imperium ekonomicznie. Stąd kultywowanie marzeń o Rosji, która powstanie z kolan i zemści się za doznane upokorzenia. Ale jest i drugi, nie mniej patriotyczny (a może nawet nacjonalistyczny) pogląd, wedle którego nie do zaakceptowania jest koncepcja, iż jakakolwiek siła z zewnątrz miałaby moc decydowania o losie Rosji. Winowajców jest dwóch – wewnętrznych: nieroztropność Michaiła Gorbaczowa i ukraiński separatyzm. W marcu 1985 r. sowieckie kierownictwo wybrało na swojego szefa 54-letniego Michaiła Gorbaczowa. Wiek nowego przywódcy miał tu istotne znaczenie. Związek Radziecki od lat znajdował się w zastoju, a za jeden z symboli marazmu uznawano starzejące się kierownictwo i na pół już niedołężnego Leonida Breżniewa. Na polu międzynarodowym ZSRR poniósł poniżającą porażkę w Afganistanie. Przywódcy sowieccy postanowili więc, po śmierci w krótkich odstępach czasu aż trzech sekretarzy generalnych, wybrać na szefa najmłodszą osobę ze swojego grona. Główną ideą, z którą Gorbaczow przyszedł do władzy, była próba ożywienia gospodarki przez zmniejszenie liczby formalnych wymogów planistyczno-kontrolnych wobec sfery produkcyjnej. Początkowo mówił o demokratyzacji, ale szybko uznano to określenie za propagandowo niezręczne. Wymyślono więc nowy termin: pierestrojka (przebudowa). Gorbaczow starał się też o zbudowanie normalnych stosunków z USA. Podczas spotkania z prezydentem Ronaldem Reaganem w Reykjavíku, w listopadzie 1986 r., ku przerażeniu swoich współpracowników zadeklarował wolę likwidacji arsenału nuklearnego. Uważał, że takim gestem może skłonić Stany Zjednoczone do odstąpienia od programu SDI (Inicjatywy Obrony Strategicznej), który dałby Ameryce wyraźne pierwszeństwo w wyścigu zbrojeń. On już wiedział, że ZSRR odpada w tej rywalizacji. Miał jednak przeciwko sobie cały sowiecki kompleks militarno-zbrojeniowy, który nie przyjmował do wiadomości możliwości przegranej. Dodatkowo poluzowanie systemu nakazowo-rozdzielczego w gospodarce doprowadziło do olbrzymich trudności w funkcjonowaniu kraju. Stary system upadał, a nowy, z nieśmiałymi elementami rynku, jeszcze się nie rozkręcił. Standard życia pogarszał się w galopującym tempie. Zmieniał się szybko świat zewnętrzny, w tym także w państwach satelickich, a nawet w nierosyjskich republikach ZSRR. Polska Solidarność z lat 1980–81, pomimo spacyfikowania, była obecna jako groźne memento. W 1987 r. zaczęły się niepokoje i demonstracje przeciwko sowieckiej polityce w Estonii, na Łotwie i w Armenii. Niepokojące były napięcia narodowościowe i wewnętrzne konflikty terytorialne, jakie ujawniły się między Azerbejdżanem a Armenią w sporze o Górny Karabach. W listopadzie 1988 r. Estonia – ciągle jeszcze jako sowiecka republika – ogłosiła nadrzędność prawa estońskiego nad sowieckim. W 1989 r. powstanie pierwszego od lat 40. niekomunistycznego rządu w Polsce uruchomiło łańcuch wydarzeń. Na oczach zdumionego świata blok sowiecki się rozpadał, czego zwieńczeniem był upadek muru berlińskiego, a potem włączenie się NRD do RFN. W kwietniu 1989 r. na ulice Tbilisi wyszli Gruzini. Tę demonstrację jeszcze rutynowo rozjechano czołgami. Ale większym politycznym i wizerunkowym problemem był w sierpniu 1989 r. tzw. łańcuch rąk stworzony przez ok. 2 mln ludzi, od Wilna do Tallina, w rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow. Bałtowie chcieli w ten sposób przypomnieć i zaprotestować przeciwko sposobowi, w jaki przymusowo stali się obywatelami ZSRR. Przy okazji natchnęli odwagą Ukraińców z zachodniej części państwa – 17 września we Lwowie 150 tys. ludzi wzięło udział w manifestacji na rzecz umożliwienia legalnego istnienia Kościołowi greckokatolickiemu. Aby stale potwierdzać swoją renomę promotora zmian, Gorbaczow zarządził reformę systemu wyborczego. Ustrój ZSRR nadal opierał się na jedynowładztwie KPZR, ale po raz pierwszy w historii realnego komunizmu wprowadzono zasadę wyboru na stanowiska spośród kilku kandydatów. To nic, że na razie wszyscy oni byli takimi samymi aparatczykami, a lokalni szefowie partii stawali się najczęściej także przewodniczącymi miejscowych samorządów (Gorbaczow domknął ten nowy system, przeprowadzając w marcu 1990 r. swoją nominację na prezydenta ZSRR). Wytworzona atmosfera przemian przynosiła nieoczekiwane konsekwencje, np. Litewska Partia Komunistyczna (zbiorowy członek KPZR) ogłosiła swoją niezależność od KC w Moskwie. A w marcu 1990 r. parlament litewski ogłosił suwerenność republiki. W ślad za Litwą poszła większość republik, łącznie w końcu i z Rosją. Nie do końca było jasne, co oznaczają takie deklaracje suwerenności, skoro Związek Radziecki nadal istniał. Nowością realiów ukształtowanych przez pierestrojkę była otwarta rywalizacja polityczna na szczytach władzy. Rywalem Gorbaczowa stał się jego rówieśnik (obaj rocznik 1931) Borys Jelcyn. Pochodził z Uralu, z wykształcenia był inżynierem budowlanym. Szybko posuwał się po ścieżkach kariery kierownika budów, łącząc energię ze szczęściem. W nagrodę został w 1976 r. sekretarzem komitetu miejskiego partii w Swierdłowsku, stolicy Uralu i jednym z największych ośrodków przemysłowych państwa. Był jak na sowieckie warunki popularny wśród ludności; opanował sztukę rozdawania talonów, nagród i mieszkań; znany był z tego, że umiał wypić z podległą sobie kadrą. Szef partii na Syberii polecił go Gorbaczowowi. Ten ściągnął Jelcyna do Moskwy z zadaniem zwalczenia w tym mieście wszechobecnej korupcji. Dla dodania mu mocy wprowadził go do Biura Politycznego partii. Jelcyn poczuł się pewny siebie i silny. Zaczął rywalizować z Gorbaczowem. Był już znany w całym kraju. W 1990 r. został wybrany u siebie na Uralu do parlamentu, a później pokonał kandydata wskazanego przez Gorbaczowa w wyborach na stanowisko przewodniczącego tego organu. Dla Rosji była to rzecz dotąd niewyobrażalna. A Jelcyn szedł za ciosem. Ogłosił, że występuje z partii komunistycznej. Gorbaczow uznał, że jest to samobójstwo Jelcyna. Ale się pomylił. Wkrótce z KPZR wystąpiło 2,5–4 mln osób (na 19 mln członków; dokładne liczby nie są znane). W czerwcu 1991 r. Borys Jelcyn został wybrany na prezydenta republiki Rosji, a 10 lipca zaprzysiężony. Tymczasem doradcy Gorbaczowa pracowali nad nową koncepcją federacyjnego państwa – w bardziej zdecentralizowanej formule, pod nazwą Związku Suwerennych Republik Radzieckich i już bez republik bałtyckich. Decyzję o powołaniu odmienionego ZSRR Gorbaczow chciał ogłosić po powrocie z urlopu na Krymie, 20 sierpnia. Dla tych, którzy czuli się obrońcami dawnego Związku Sowieckiego, był to ostatni dzwonek. 18 sierpnia 1991 r. kilkanaście minut przed godz. 17 szef ochrony zameldował Gorbaczowowi przeglądającemu przy kawie w rezydencji na Krymie codzienną prasę, że chce się z nim widzieć niezapowiedziana wcześniej grupa osób, które przyleciały z Moskwy. Byli wśród nich dwaj sekretarze KC i dowódca wojsk lądowych. Gorbaczow, znający sowieckie realia, wiedział od razu, że ma do czynienia z groźbą zamachu stanu. Chwycił za słuchawkę i chciał dzwonić do szefa KGB. Podobno próbował wszystkich pięciu telefonów, jakie miał na biurku, ale wszystkie były głuche. Wyszedł więc do przybyłych i zapytał, czy jest aresztowany. „Nie, chcieliśmy tylko omówić sytuację w kraju” – usłyszał. Goście przedstawili mu propozycję: ma ogłosić stan wyjątkowy albo przekazać swoje kompetencje wiceprezydentowi Giennadijowi Janajewowi i powstrzymać się od jakichkolwiek działań. W oficjalnym komunikacie zostanie ogłoszone, iż ma kłopoty zdrowotne. Gorbaczow, który odetchnął z ulgą, że za puczem nie stoi Jelcyn, odmówił i zażądał kontaktu z Radą Najwyższą. Spiskowcy nie zdecydowali się na żadne działania; w gruncie rzeczy byli tylko posłańcami. Zostawili Gorbaczowa w areszcie domowym i wrócili do Moskwy. Późno wieczorem przywódcy puczu: szef KGB Władimir Kriuczkow, premier Walentin Pawłow i minister obrony gen. Dmitrij Jazow musieli podjąć decyzję o planie alternatywnym. Niełatwo jest odtworzyć historię tamtych dni. Wszystko jest spowite mgłą tajemnicy i otoczone setkami plotek. Podobno spiskowcy zdecydowali się na utworzenie Państwowego Komitetu Stanu Wyjątkowego i postawienie na jego czele Janajewa. Podobno Janajew nie był członkiem spisku i dowiedział się o nim dopiero wtedy, kiedy postawiono przed nim zadanie do wykonania. Podobno nie był w tym momencie