Kondomowe imperium Juliusa Fromma

Na przełomie 1916/17 r. świat był zajęty wielką wojną. Na froncie zachodnim kończyła się bitwa pod Verdun, na wschodnim niemiecka armia okupowała Ukrainę i kraje bałtyckie. W tym czasie w wynajętej hali fabryki odzieżowej niedaleko centrum Berlina 33-letni Julius Fromm uruchamiał produkcję pierwszych lateksowych kondomów. Naprawdę nazywał się Israel From i pochodził z Konina. Urodził się w 1883 r., gdy to leżące w granicach Imperium Rosyjskiego miasto zamieszkiwało zaledwie 5 tys. ludzi. Połowę stanowili Żydzi. Israel, syn Barucha i Ryfki, miał siedmioro rodzeństwa i 10 lat, gdy w poszukiwaniu lepszego życia rodzina postanowiła wyemigrować do pruskiego Berlina. Zamieszkali w jednopokojowym mieszkaniu przy Mulackstrasse, w podłej i niebezpiecznej dzielnicy. Źródłem utrzymania stała się produkcja i sprzedaż papierosów. Israel miał 15 lat, gdy umarł jego ojciec. Rodzina była w dramatycznej sytuacji, matka urodziła ósme dziecko miesiąc po śmierci męża. Israel zorganizował sprzedaż papierosów, cała rodzina skręcała je w domu. Gdy mechanizacja wyparła ręczny wyrób, postanowił zmienić branżę. Zapisał się na wieczorowy kurs chemii. Tam przyszła mu do głowy idea masowej produkcji kondomów. Fromm wygładza, konkurencja pęka Gdy w 1912 r. Israel, podpisujący się już jako Julius Fromm, rozpoczynał pierwsze doświadczenia, prezerwatywy nie były niczym nowym. W XVIII w. opisywał je słynny Giacomo Casanova, jednak wytwarzane z owczych jelit lub rybich pęcherzy były mało wygodne w użyciu, a ich skuteczność – niewielka. W 1839 r. nastąpiła rewolucja: Charles Goodyear wymyślił wulkanizację kauczuku. Powstała guma – tworzywo jednocześnie elastyczne i odporne na przerwanie. Jednak do delikatnych i cienkich kondomów droga była jeszcze daleka. Wytwarzane do początku XX w. prezerwatywy bardziej przypominały rowerowe dętki. Były grube, niewygodne i miały biegnący przez całą długość szew, nie cieszyły się więc popularnością. Julius Fromm sprzedawał je w swoim sklepie na Lippehner Strasse, który otworzył w 1914 r. Gdy wybuchła wojna, pomysł produkcji własnych kondomów wrócił. Z frontu nadchodziły dramatyczne wieści. Tysiące wcielonych do wojska młodych ludzi ginęły od kul, odłamków – i chorób wenerycznych. Milionowa niemiecka armia potrzebowała prezerwatyw. Pomysł na produkcję i sprzedaż Julius miał w głowie. Mimo że całą jego edukację stanowiło osiem klas szkoły podstawowej i wieczorowy kurs chemii, a kapitał – marne dochody ze sklepiku, okazał się błyskotliwym przedsiębiorcą. Jako formy do produkcji postanowił wykorzystać szklane cylindry o rozmiarach odpowiadających penisowi. Były one dwukrotnie zanurzane w kadzi z płynną gumą, której optymalny skład Julius ustalił w drodze doświadczeń. W ten sposób na powierzchni cylindrów powstawała cienka gumowa powłoka, która była następnie wulkanizowana w oparach siarki, co zapewniało jej odporność na przerwanie. Produkt przechodził kąpiel w lubrykantach, jego powierzchnia stawała się jedwabiście gładka. Takich kondomów nie produkował nikt na świecie. Równie rewolucyjny był marketing nowego produktu. Pod koniec 1916 r. do nazwy prowadzonej przez siebie firmy Julius dodał słowa Fromms Act. Było to błyskotliwe posunięcie. Nazwa była jednocześnie wieloznaczna, humorystyczna i miała kosmopolityczne konotacje. Angielskie słowo act (akt) w języku niemieckim oznacza zarówno akt seksualny, fragment sztuki teatralnej, przedstawioną na obrazie nagość i akcję. Kojarzy się też z urzędowymi aktami, aktem prawnym lub Aktiengesselschaft – korporacją. Z kolei fromm to po niemiecku pobożny. Liczba możliwych skojarzeń była więc ogromna. Przy okazji Julius był jednym z pierwszych przedsiębiorców, którzy nazwali wymyślony przez siebie produkt własnym nazwiskiem. Fromms błyskawicznie stały się w Niemczech synonimem prezerwatyw. Zawierające trzy sztuki opakowanie kosztowało 72 fenigi. Nie było to mało, jednak produkt bił konkurencję na głowę. Zawdzięczał to także rygorystycznej kontroli jakości, o którą dbał sam właściciel. Dzięki temu mógł bez ryzyka wejść w 1917 r. z nowymi sloganami: „Gwarantujemy naszą jakość – wymiana możliwa w każdej chwili” oraz „Konkurencja pęka”. Dziś założą je Niemcy, jutro cały świat Podczas wojny produkowane przez Juliusa prezerwatywy nie budziły zastrzeżeń władz. Przeciwnie – chwalono ich znaczenie dla zdrowia żołnierzy. Po zakończeniu militarnego konfliktu sytuacja się zmieniła. Wielu polityków zaczęło bić na alarm, że kondomy będą wykorzystywane przede wszystkim jako środek antykoncepcyjny, co wywoła większą rozwiązłość seksualną społeczeństwa, jak i spadek liczby urodzin. W 1923 r. Reichstag przyjął prawo zabraniające reklamowania środków antykoncepcyjnych, w tym prezerwatyw, pod karą sześciu miesięcy więzienia. Zakaz nie dotyczył jednak środków służących do zapobiegania chorobom wenerycznym. Kondomy Fromma należały do obydwu tych grup. Nowe prawo wymagało więc kolejnych, finezyjnych ruchów. Prezerwatywy mogły być reklamowane tylko jako środek przeciw infekcji, co nie budziło pozytywnych skojarzeń. Aby ułatwić ich kupowanie, Julius postanowił dołączać do każdego opakowania kartkę z napisem „Poproszę paczkę frommsów”. Od tej pory wystarczyło pokazać ją w aptece lub innym punkcie sprzedaży. Po zakończonej wojnie pogrążone w politycznym i gospodarczym chaosie Niemcy zrzuciły pruski gorset, stając się wyjątkowo liberalnym obyczajowo społeczeństwem. W kabaretach Berlina królowała nagość, seks, narkotyki i polityczna kontestacja. Wyjęte częściowo spod prawa frommsy doskonale wpisywały się w ten klimat. Kondomy stały się tematem skeczy i piosenek: „Wchodzę jak fromms”, „Jestem fromms – nie pękam”, „Rozpakujmy frommsy i przejdźmy do akcji”, „Zastosujmy pobożną ustawę (Fromms Act)”. Reklama robiła się sama. Zapotrzebowanie na prezerwatywy nie tylko więc nie spadło, ale znacznie wzrosło. W 1922 r. Julius kupił plac na wschodzie Berlina z planem rozwoju produkcji na masową skalę. Na renowację i rozbudowę stojącej tam starej fabryki wziął kredyt 200 tys. marek, który – korzystając z galopującej inflacji – spłacił już po kilku miesiącach. W 1924 r. produkcja frommsów sięgnęła 24 mln sztuk rocznie. To był dopiero początek. W następnych latach berliński Fromms Act stworzył agencje w Bremie, Wrocławiu, Kolonii, Gdańsku, Frankfurcie, Hamburgu i kolejnych miastach. Zagraniczne oddziały firmy powstały w Antwerpii, Stambule, Londynie, Hadze, Katowicach, Budapeszcie, a nawet Reykjavíku i australijskim Auckland. Nowe zakłady w Kopenick i Gdańsku zwiększyły roczną produkcję do 50 mln sztuk. Kondomowe imperium Fromma rosło błyskawicznie, on sam też nie zwalniał. Codziennie doglądał produkcji, lunch jadł z pracownikami, po południu pozwalał sobie w biurze najwyżej na 20 minut odpoczynku. W 1930 r. uruchomił kolejny zakład w Berlinie. Do jego zaprojektowania zatrudnił najlepszych architektów. Ściany hal fabrycznych były w całości przeszklone, wnętrza klimatyzowane, ograniczono emisję powstających przy produkcji nieprzyjemnych zapachów i szkodliwych gazów. Poprawiała się też jakość samych frommsów. Najnowsze kondomy ważyły niespełna 1,5 g i po założeniu były niemal niewidoczne. Dobra passa zaczęła się kończyć w 1933 r., po dojściu do władzy Adolfa Hitlera i nazistowskiej NSDAP. Swastyka na fabryce kondomów W grudniu 1933 r. urząd w Poczdamie wziął pod lupę decyzję o przyznaniu Frommowi niemieckiego obywatelstwa. Wniosek taki Julius składał dwukrotnie. Pierwszy raz w 1914 r., obawiając się, że po wybuchu wojny zostanie internowany jako obywatel walczącej z Niemcami Rosji. Ponieważ podał wtedy fałszywe informacje dotyczące rocznych dochodów i miejsca zamieszkania, wniosek o naturalizację został odrzucony. Nie przeszkodziło mu to jednak w rozkręceniu interesu i zaopatrywaniu niemieckiej armii (co formalnie robił wciąż jako poddany rosyjskiego cara). Drugi raz Julius spróbował w 1919 r., gdy był już dobrze prosperującym przedsiębiorcą, miał też obszerną willę w Berlinie. Tym razem z otrzymaniem obywatelstwa nie było problemu. Jednak wydane w czerwcu 1933 r. przez nazistowski rząd prawo nakazywało sprawdzenie wszystkich decyzji o naturalizacji z lat 1918–33, wydanych z naruszeniem „ważnych rasowych pryncypiów”. Julius Fromm jako stuprocentowy Żyd miał wszelkie podstawy, by sądzić, że nowa władza pozbawi go otrzymanego 14 lat wcześniej obywatelstwa. Nic takiego jednak nie nastąpiło. W obronie pracodawcy stanęli dwaj dyrektorzy kompanii Fromma – Berthold Viert i Karl Lewis. Pierwszy należał do NSDAP od 1930, drugi od 1933 r. Do nazistowskiej partii zapisali się za wiedzą i zgodą szefa, który pozwolił też na wywieszenie flagi ze swastyką na jednym z budynków berlińskiej fabryki. W styczniu 1934 r. za Juliusem ujął się także okręgowy oddział komórek fabrycznych NSDAP, podkreślając jego „wielki wkład w tworzenie nowych miejsc pracy”. Pozytywną opinię wydała też berlińska izba handlowa, podkreślając, że mimo żydowskiego pochodzenia Julius Fromm nie stanowi zagrożenia dla niemieckiej gospodarki, a wręcz przeciwnie – produkcja jego fabryk ma wielkie znaczenie dla bilansu handlowego Rzeszy. W tej sytuacji decyzja o rozpoczęciu procedury pozbawiania Fromma obywatelstwa została wstrzymana. Nie musiał też – co było już wówczas precedensem – wrócić do swojego żydowskiego imienia. Pod rządami nazistów Fromm próbował znaleźć nowe metody dotarcia do klientów, zgodnie z panującą atmosferą i prawem. Pojawiły się więc nowe slogany: „Fromms – czysto germańska jakość produktów”, „Fromms – najlepiej sprzedająca się niemiecka marka”. Atmosfera jednak gęstniała. Coraz więcej było haseł nawołujących do bojkotu żydowskich firm, nazistowska polityka zwiększenia liczby urodzin skutkowała zaostrzeniem na nowo warunków reklamy kondomów. Mogły się pojawiać wyłącznie w specjalistycznych czasopismach. Julius Fromm miał nadzieję, że nazistowski epizod nie potrwa długo, chociaż zdawał sobie sprawę z zagrożenia. Już w 1933 r. otrzymał poufną informację, że bojówka planuje napad na jego najstarszego syna. 27-letni Max Fr