Sejm niemy – nieudana próba reformy Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Już w czasach Jana III Sobieskiego kryzys polskiego parlamentaryzmu zdawał się sięgać dna. Służba i gwardie wrogich stronnictw magnackich biły się na ulicach koło zamku, zrywano sejm za sejmem, a w 1688 r. zatamowano obrady jeszcze przed obiorem marszałka. Posłowie wywoływali dzikie awantury pośród zgiełku i krzykliwych pomówień. Sięgano do szabel, więc często na salę obrad obu izb wkraczała gwardia królewska. „W zasadzie nie powinno nazywać się tego parlamentem, bo nie ma szansy być nim naprawdę – pisał o polskim sejmie poseł angielski George Woodward w 1729 r. – Myślę, że na całym świecie nie ma niczego podobnego”. Trzeba by geniusza politycznego, aby uleczyć polską chorobę parlamentu, a wraz z nim ustrój państwa. W 1697 r. na polski tron wstąpił elektor z dynastii Wettynów z sąsiedniej Saksonii. Przybrał dumne imię August, z czego szlachta wnioskowała, że przywróci Rzeczpospolitej dawną potęgę. Przecież jeszcze przed staraniem o polską koronę napisał projekt reformatorski „Jak Polskę przekształcić w kraj kwitnący i cieszący się szacunkiem sąsiadów”. Saksonia była krajem bogatym, Rzeczpospolita ogromnym, więc wydawało się, że proponowany przez Augusta rozwój gospodarki, nauki i reforma wojska wydźwigną kraj z fatalnego położenia. Program piękny, ale w warunkach polskich nie do zrealizowania. Pod koniec panowania Jana III wybuchła wojna domowa na Litwie, tworzyły się konfederacje, parlament został sparaliżowany. Utrapienia pogłębił wybuch wielkiej wojny północnej w 1700 r., w której naprzeciw Szwecji stanęła Rosja, Dania, Saksonia, Prusy i Hanower. Rzeczpospolita formalnie zachowała neutralność, lecz kiedy sejm w 1703 r. uchwalił podatki na wojnę, Polska de facto do niej przystąpiła. Działania zbrojne w latach 1702–09 wyniszczały Rzeczpospolitą, gdzie walczyły, stacjonowały i rabowały wojska saskie, szwedzkie i rosyjskie. Sytuację jeszcze bardziej skomplikowało wprowadzenie przez szwedzkiego króla Karola XII na tron polski wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego i zmuszenie Augusta II Wettyna do abdykacji we wrześniu 1706 r. Państwo polsko-litewskie zostało rozdarte „od Sasa do Lasa”. Młodziutki Karol XII okazał się genialnym wodzem – do chwili gdy car Piotr I po dotkliwych klęskach wyciągnął wnioski i w 1709 r. pod Połtawą zdołał rozbić wojska niezwyciężonego dotąd króla szwedzkiego. Dla szlachty polskiej bitwa ta także miała duże znaczenie, gdyż walki na ziemiach Rzeczpospolitej stopniowo wygasały, a August II wrócił na tron w Warszawie. Ale nieszczęścia lubią chodzić parami, więc po wyniszczających wojnach nastały od 1713 r. plagi suszy, powodzi, gradu, szarańczy; „w Polsce nigdy nie bywało tak głodno jak obecnie”, donosił poseł rosyjski Aleksy Daszkow. Także na wiosnę 1715 r. spadł „głód wielki na ubogich ludzi, których wiele bardzo po prośbie chodziło, od głodu wiele zmarło”. Tymczasem król August II wraz z saskim feldmarszałkiem Jakubem Henrykiem Flemmingiem i Sabaudczykiem Roberto Lagnasco zaczął snuć plany reform mające uzdrowić Rzeczpospolitą. Ich projekt był jednak dość pokrętny, gdyż zakładał utrzymanie kilkunastotysięcznego wojska saskiego w Polsce z kontrybucji nakładanej na ludność. Król i jego doradcy zdawali sobie sprawę, że płacenie przez szlachtę podatków na utrzymanie korpusu saskiego doprowadzi do ostrych starć między herbowymi a armią saską. I o to Augustowi II chodziło. Nie widząc innej drogi wyprowadzenia kraju z kryzysu, król chciał wystąpić jako mediator godzący zwaśnione strony. Przyjmując taką pozycję, planował narzucić szlachcie reformy w duchu absolutystycznym: znieść liberum veto, wolną elekcję, zastąpić armię koronną i litewską wojskami cudzoziemskimi pod swoimi rozkazami. Ograniczona miała też być rola sejmu i sejmików, a rządy bieżące byłyby złożone w ręce tajnej rady podległej królowi. Jednak program Augusta nie liczył się z tradycjami demokratyczno-republikańskimi w Polsce. Mimo to początkowo wszystko szło po myśli króla. Obecność wojsk saskich ściągających gwałtem kontrybucje, żywność i paszę zgodnie z planem Augusta II doprowadziła do starć zbrojnych. Początkowo szlachta nie spisywała się chwalebnie, gdyż pierzchała przed Sasami – do chwili gdy Sasi zakłuli na kwaterze w Przemykowej starostę pilzneńskiego regimentarza wojsk koronnych Jana Bonawenturę Turskiego. Wieść o tym mordzie – nie wiadomo, czy za zezwoleniem króla czy przypadkowym – wzburzyła szlachtę. „Któż się komendy podejmie i kto szczerze i wiernie królowi jegomości służyć będzie, kiedy tak straszliwa crudelitas [okrucieństwo] tego [starostę Turskiego] spotkała” – pisał 1 maja 1715 r. hetman wielki koronny Adam Mikołaj Sieniawski do marszałka wielkiego koronnego Józefa Wandalina Mniszcha. Wrzało też na Litwie. Stojący nad granicą korpus rosyjski szykował się do przemarszu przez ziemie Rzeczpospolitej na Pomorze, więc hetman wielki litewski Ludwik Pociej podjął pertraktacje z posłem rosyjskim Grigorijem Dołgorukim. Chodziło o pomoc wojsk carskich w wyparciu Sasów z granic Litwy. Dla Augusta II konszachty te zabrzmiały jak dzwon alarmowy, więc Sas powrócił do polityki ocieplenia stosunków z carem Piotrem I. Jednak posunięcia króla nie załagodziły nastrojów i na sierpniowej radzie senatu w 1715 r. okazało się, że podziały między dworem a opozycją są nie do zasypania. A to oznaczało wojnę domową. 30 września 1715 r. chorągwie autoramentu polskiego zawiązały konfederację wojskową. 8 października pod Radogoszczą wycięto saski regiment kirasjerów. Zagrożone trzy pułki saskie musiały się cofnąć do Krakowa, a osaczona dywizja gen. Wolfa Bauditza poddała się pod Nowym Miastem nad Pilicą. Nienawiść do Sasów była tak wielka, że zabijano każdego, kto się ubierał na modłę niemiecką. Sasi zaczęli koncentrować siły. W odpowiedzi 26 listopada 1715 r. pospolite ruszenie województw małopolskich i ruskich zawiązało pod Tarnobrzegiem konfederację generalną pod laską marszałkowską podkomorzego krzemienieckiego Stanisława Ledóchowskiego. Manifest konfederacji, odwołujący się do „praw boskich i naturalnych”, wzywał szlachtę do zbrojnego powstania przeciwko grabieżczym wojskom saskim oraz „podźwignięcia praw ex orbita wypadłych”. Jednocześnie, aby nie pogłębiać chaosu, konfederaci nie wypowiadali posłuszeństwa Augustowi II ani nie atakowali jego osoby. Wydawało się ponadto, że szara brać konfederacka z wolna trzeźwiała od oparów złotej wolności, gdyż właśnie pod Tarnobrzegiem zaczęto odchodzić od zasady jednomyślności i viritim (głosowania przez wszystkich, a nie przez delegatów). Po ogłoszeniu konfederacji rozgorzały walki, w których przewagę miały lepiej wyszkolone i wyposażone oddziały saskie. Nie widząc szans na wyparcie owych wojsk, tym razem łupiona szlachta konfederacka zwróciła się o pomoc do posła rosyjskiego Grigorija Dołgorukiego. Ten skwapliwie wykorzystał okazję i spowodował wysłanie do Rzeczpospolitej we wrześniu 1716 r. 18-tysięcznego korpusu. Rosja stała się w ten sposób trzecią siłą, co przypieczętowało podpisanie przez Dołgorukiego 3 listopada 1716 r. traktatu w Warszawie między stronami konfliktu w Polsce. 30 stycznia 1717 r. marszałkowie konfederacji i król ratyfikowali ów traktat. Następnie musiał go przyjąć sejm wraz z nowymi konstytucjami. 1 lutego 1717 r. o godz. 9 rano w Sali Senatorskiej na zamku w Warszawie zasiadł na tronie August II w otoczeniu 35 senatorów i ministrów. Do sali weszli jako posłowie Ledóchowski, marszałkowie i konsyliarze konfederacji wraz z delegatami wojska. Aby utrącić ewentualne zastosowanie liberum veto, unanimitas (wymogu jednomyślności), protestacji, kontradykcji, prolongaty, exorbitancji itp. kruczków obezwładniających parlament, ustalono, że Ledóchowski nie dopuści do głosu żadnego z posłów ani senatorów. Miał to być jedyny jak dotąd w dziejach polskich sejm niemy. Rozpoczął się oficjalnie od powitania władcy. Posłowie ucałowali rękę Jego Królewskiej Mości, po czym zasiedli za plecami senatorów. Marszałek Ledóchowski w sławnym przemówieniu w imieniu „nieodrodnych synów Orła Białego” zapewnił króla o wierności, ale również o czuwaniu nad nienaruszalnością praw szlacheckich, gwarantujących ustrój demokratyczno-republikański w Rzeczpospolitej. Choć ustalono, że sejm ma być niemy, od razu pojawiły się trudności. Zanim zaczęto czytać projekty konstytucji koronnych, już prawa głosu domagali się wojewoda podolski Stefan Humiecki i hetman polny koronny Stanisław Rzewuski oraz reprezentant protestantów chorąży starodubowski Michał Wołk-Łaniewski. Głosy te oddalono. Także w trakcie czytania doszło do „krótkiej dyskusji”, lecz protesty z niej wynikłe wycofano. Toteż opinia, „że jednodniowe obrady odbywały się zupełnie bez dyskusji”, nie do końca jest prawdziwa, dowodził historyk Wojciech Kriegseisen po zbadaniu diariusza sejmowego. Natom