Jak Harry Truman chciał powstrzymać ZSRR

Punktualnie o godz. 13.00 12 marca 1947 r. prezydent Harry Truman rozpoczął przemówienie na Kapitolu. „Powaga sytuacji, w jakiej znalazł się dzisiaj świat – powiedział – powoduje konieczność mojego wystąpienia na połączonej sesji obu Izb Kongresu”. Następnie poinformował, że rząd brytyjski ogłosił zakończenie swojego programu pomocy dla Grecji i Turcji. Rząd grecki jest w niebezpieczeństwie – mówił – może skapitulować przed komunistyczną partyzantką w północnej części kraju. Jeżeli nie okażemy pomocy – kontynuował prezydent – ostatni demokratyczny kraj na Bałkanach dostanie się pod totalitarne rządy. „Jestem przekonany, że Stany Zjednoczone winny pomóc narodom, które przeciwstawiają się próbom podporządkowania przez uzbrojoną mniejszość albo nacisk z zewnątrz... Musimy działać natychmiast i w sposób zdecydowany... Dlatego proszę Kongres, aby zabezpieczył poparcie dla Turcji i Grecji w wysokości 400 milionów dolarów do 30 czerwca 1948 r.” (ówczesne 400 mln to dzisiejsze ok. 4 mld). Prezydent Harry Truman jest dzisiaj trochę zapomniany. Wielu historyków docenia go za to, że podjął wyzwanie wobec ekspansji komunizmu i „potrafił zatrzymać” Związek Radziecki metodami polityczno-ekonomicznymi. John Kennedy i Lyndon Johnson przywoływali po latach jego „doktrynę powstrzymywania” i poprzez nią tłumaczyli amerykańskie zaangażowanie w Wietnamie. Stosunek rządzących w USA od 1932 r. demokratów do ZSRR można określić jako „fascynację eksperymentem społecznym”, choć połączoną z obawami przed „wschodnim despotyzmem”. Trzeba pamiętać, że wśród demokratów popularne były idealistyczne marzenia o gospodarce planowej. Prezydent Roosevelt był przykładem tej szkoły myślenia. W 1933 r. podjął decyzję o nawiązaniu stosunków z ZSRR, a w wojnie z Niemcami zadecydował o gigantycznej pomocy materiałowej dla Rosji. Był przekonany, że potrafi zbudować powojenny świat z wmontowaniem w polityczny układ także Związku Radzieckiego, ewentualnie za cenę „niewielkich” ustępstw. Wspólna z ZSRR walka w latach 1941–45 umocniła w Ameryce sympatię do Rosjan i współczucie dla zniszczonego kraju. Kiedy 12 kwietnia 1945 r. prowadzący obrady Senatu Harry Truman został powiadomiony o śmierci prezydenta Roosevelta i przejęciu jego obowiązków, był – jak napisał w swoich pamiętnikach – nie tylko zaskoczony, ale i nie posiadał potrzebnej wiedzy o politycznych realiach sytuacji międzynarodowej. Był wiceprezydentem od niecałych trzech miesięcy. W europejskich realiach uznany byłby za socjalistę; znany był z krytykowania świata finansów z Wall Street. Doceniono jego uczciwość oraz tropienie niegospodarności i rozrzutności. Jego kontrole w wojsku w czasie wojny pozwoliły zaoszczędzić miliony dolarów. Truman wiedział, że prezydent Roosevelt prowadził negocjacje z Churchillem i Stalinem, ale nie znał ich przebiegu. Nie znał też szczegółów konferencji w Jałcie. Podobno zasmucające wrażenie zrobiły na nim szczegółowe informacje o ustaleniach dotyczących Polski. Wedle Denny Fleming, autorki monografii o przyczynach zimnej wojny, prezydent Truman z „demokratycznego” zwolennika współpracy z ZSRR stał się – czytając nadchodzące relacje, meldunki i analizy – krytyczny i podejrzliwy wobec Rosji już po dwóch tygodniach sprawowania swego urzędu. Zaraz na początku swojego urzędowania, 20 kwietnia, spotkał się z rosyjskim ministrem spraw zagranicznych Mołotowem i doszedł do przekonania, że ma do czynienia z gangsterem (Mołotow również wyszedł z tego spotkania blady i trzęsący się z wściekłości). Wojskowi i funkcjonariusze wywiadu alarmowali go, że Rosjanie myślą o marszu na Europę Zachodnią. W trzy miesiące po objęciu stanowiska prezydenta on, który nie zajmował się do tej pory polityką zagraniczną, musiał wsiąść na statek do Europy i w Poczdamie wspólnie z Churchillem i Stalinem uzgadniać powojenną organizację Europy. Był pod dużym wrażeniem zniszczonej Europy i Berlina. Początkowo nie czuł się pewnie, ale jego nastawienie się zmieniło, kiedy otrzymał w trakcie obrad informację potwierdzającą udany pierwszy ćwiczebny wybuch amerykańskiej bomby atomowej. Churchill zanotował, że odtąd był to inny człowiek. Stał się asertywny wobec Stalina: „powiedział Rosjanom, gdzie się mają odczepić, i generalnie rządził już odtąd spotkaniem”. Harry Truman był przeświadczony, że USA mają szczególny obowiązek, by nie dopuścić do powtórzenia się historii świata z lat 30., kiedy w konsekwencji wielkiej depresji ekonomicznej doszedł do głosu polityczny ekstremizm, który doprowadził do wojny. USA wtedy, w opinii Trumana, pozwoliły sobie na niedopuszczalny „luksus” izolacjonizmu. Poczucie, że Stany Zjednoczone są szczególnym krajem i społeczeństwem, swego rodzaju „apostołem” demokracji, postępu i dobrobytu, było wówczas silnie rozpowszechnione w amerykańskich elitach. Truman i jego współpracownicy uważali więc, że USA są odpowiedzialne za pokój na świecie i rozpowszechnianie „amerykańskich wartości”, które w ich rozumieniu były wartościami uniwersalnymi. Ważnym, a dzisiaj zupełnie zapomnianym wydarzeniem w powojennej historii, była dezercja z ambasady sowieckiej w Ottawie w Kanadzie i prośba o azyl jej szyfranta Igora Guzenki. Guzenko zabrał ze sobą jako polisę ubezpieczeniową 109 ważnych dokumentów. Pokazywały one szeroki zakres działalności szpiegowskiej Rosjan w Kanadzie i USA od samego początku nawiązania alianckiej współpracy w latach wojny. Amerykanie i Brytyjczycy byli zszokowani. W konsekwencji „ucieczki Guzenki” aresztowano 39 szpiegów sowieckich, ale strat i utraconego zaufania nie udało się już zrekompensować. Amerykanie, a informacja ta doszła także do prezydenta Trumana, uświadomili sobie, że agentura sowiecka dotarła nawet do zespołu pracującego niegdyś nad bombą atomową. Do zmiany atmosfery w świecie i poczucia zagrożenia ze strony ZSRR przyczyniła się w istotnym stopniu wizyta w USA Winstona Churchilla. Na amerykańskim uniwersytecie w Fulton 5 marca 1946 r. Churchill wypowiedział słynne słowa o „żelaznej kurtynie”, którą Rosjanie oddzielili Europę Wschodnią od reszty świata. W tym samym mniej więcej czasie, w trakcie prac nad konstruowaniem kształtu powstającej Organizacji Narodów Zjednoczonych, Amerykanie natknęli się na sowiecki opór wobec utworzenia Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Wiceambasador USA w Moskwie, wieloletni specjalista od spraw Rosji George Kennan, przygotował analizę, którą odesłał do Waszyngtonu 22 lutego 1946 r. Ta notatka pt.: „Źródła rosyjskiego zachowania” stała się jednym z najbardziej znanych dokumentów dyplomatycznych w dziejach świata. Znana jest powszechnie jako „Długi telegram” i uważana za intelektualne uzasadnienie, dlaczego należy bać się Rosji i podjąć próbę jej powstrzymania. „Podstawą neurotycznego kremlowskiego podejścia do świata jest tradycyjne, instynktowne rosyjskie poczucie braku pewności siebie. Po rewolucji październikowej doszła do tego komunistyczna ideologia i orientalne przywiązanie do utajniania wszystkiego (...). Sowieckie postępowanie na arenie międzynarodowej odzwierciedla wewnętrzną scenę polityczną w takim sensie, że Stalin potrzebuje wrogiego świata, aby mógł autoryzować swój własny reżym autorytarny”. Jeden z najbliższych współpracowników Trumana adm. James Forrestal zarządził publikację dokumentu w prestiżowym piśmie „Foreign Affairs”. Autora artykułu redakcja oznaczyła jako „X”, co tylko zwiększyło siłę oddziaływania publikacji. Była to prawdziwa bomba! Sam George Kennan został wezwany do Waszyngtonu i mianowany szefem nowo powołanego biura analiz politycznych w Departamencie Stanu. Po drugiej stronie barykady, w Moskwie – wedle dzisiejszej wiedzy – sowieccy przywódcy uniknięcie konfrontacji z USA uważali w 1945 r. za swój priorytet. Dyktatorski Stalin był po wojennych doświadczeniach konserwatywny w polityce zagranicznej. Upojony sukcesem zdobycia Berlina i potęgą Armii Radzieckiej czekał z jednej strony na możliwość „rozszerzenia” komunistycznej władzy co najmniej na Niemcy i Europę Zachodnią, ale z drugiej strony chciał skoncentrować się na konsolidacji stworzonego pod koniec wojny imperium i odbudowie kraju. Próbował wyciągnąć korzyści ze współpracy z Zachodem. A poza tym bał się bomby atomowej, której jeszcze nie miał. Sowieccy przywódcy wiedzieli, że społeczeństwo rosyjskie po krwawej i wyczerpującej wojnie pragnie pokoju, i nie planowali w 1945 r. generalnej wojny z Zachodem. Jednak wszędzie wietrzyli spiski i podstępy i nie dowierzali Ameryce. Część przyczyn tego, co już wkrótce zostanie nazwane zimną wojną, wynikała z wzajemnego niezrozumienia różnic kulturowych. Przede wszystkim z wielką podejrzliwością traktowano politykę odbudowy i reedukacji Niemiec, upatrując w niej przygotowania do nowej agresji na ZSRR. Z obu stron patrzono na siebie z podejrzliwością i często błędnie i przesadnie reagowano na różne działania drugiej strony z perspektywy swoich obsesji, a nie zgodnie z rzeczywistością. Zimna wojna w gruncie rzeczy spowodowana była wzajemnym strachem, a nie przez agresję. 9 lutego 1946 r. Józef Stalin wygłosił w moskiewskim Teatrze Bolszoj przemówienie, które formalnie miało charakter wystąpienia przedwyborczego. Nakreślił program gospodarczy mający przygotować Rosję sowiecką do wojny z kapitalizmem. Niektórzy historycy uważają, że był to ze strony Stalina jedynie chwyt propagandowy mający wzmóc wysiłek przy realizacji planów gospodarczych. Ale w USA to przemówienie wielu ważnych polityków i urzędników potraktowało dosłownie. Znane są publiczne komentarze zszokowanych osobistości: „Ależ to jest wypowiedzenie III wojny światowej”. W sierpniu 1946 r. Związek Radziecki zgłosił pretensje terytorialne wobec Turcji oraz zażądał, by swobodne korzystanie z cieśnin Dardaneli i Bosforu zagwarantowała mu obecność na miejscu oddziałów Armii Czerwonej. Amerykański wywiad przekazywał prezydentowi oceny, że najbardziej prawdopodobnym kierunkiem ekspansji sowiecko-komunistycznej nie będzie Europa Środkowa, lecz rejon Grecji–Turcji. Dowództwo Armii USA zameldowało, że ZSRR przerwał powojenną demobilizację sił zbrojnych i wedle ich ocen przerzucił do Rumunii i Bułgarii około 25 dywizji, głównie pancernych. Amerykanie zareagowali wysłaniem w pobliże wybrzeża tureckiego najnowszego lotniskowca „Franklin D. Roosevelt” i zespołu niszczycieli. Dowództwo wojsk lotniczych dostało rozkaz przygotowania planu bombardowania sowieckich instalacji wojskowych w rejonie Morza Czarnego oraz użycia bomby atomowej. Wedle dzisiejszych ocen historyków wrażenie przygotowywania się bloku sowieckiego do agresji na Grecję było nieco mylące, gdyż była to przede wszystkim samodzielna aktywność Titowskiej Jugosławii, notabene wówczas jeszcze najbliższego sojusznika ZSRR. Na przełomie 1946 i 1947 r. w otoczeniu prezydenta Trumana dojrzało przekonanie, że USA muszą aktywniej przeciwstawić się ZSRR. Z analiz wynikało, że źródłem niepokojów społecznych w świecie i atrakcyjności haseł komunistycznych, które Związek Radziecki