Maksymilian Habsburg: chwilowy cesarz Meksyku

W połowie lipca 1867 r. do miasta Meksyk wjechał skromny czarny powóz, który od 1863 r. był wędrowną siedzibą prawomocnego prezydenta i symbolem meksykańskiego oporu przeciwko europejskim najeźdźcom. Jego właściciel, Benito Juárez, uciekał przed wojskami wroga coraz dalej na północ, aż wreszcie osiadł w mieście noszącym dziś jego imię, skąd nadal kierował walką. Po czterech latach wygnania triumfalnie wracał do stolicy. Syn ubogich chłopów, pełnej krwi Indianin, którego pierwszym językiem był zapotecki (hiszpańskiego nauczył się dopiero w szkole), wspiął się na szczyt dzięki ciężkiej pracy, choć pomogło mu też małżeństwo z córką zamożnego szlachcica. Został adwokatem, gubernatorem stanu, prezesem Sądu Najwyższego, wreszcie w 1858 r. prezydentem kraju, pogrążonego w wojnie domowej między konserwatystami pragnącymi zachować feudalny porządek i liberałami, którzy wprowadzali Reformę (pisaną dużą literą, hiszp. La Reforma), ukrócającą wpływy polityczno-gospodarcze Kościoła. Juárez poprowadził liberałów do zwycięstwa, ale przyszłość wycieńczonego wojną kraju rysowała się w ciemnych barwach. Meksyk, będący kolonią od I połowy XVI w. (jako Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii), niepodległość wywalczył w 1821 r., w trwającej ponad 10 lat wojnie. Początkowo utrzymano monarchię, tworząc Cesarstwo Meksyku, jednak w 1823 r. zaprowadzono ustrój republikański. Hiszpania uznała niepodległość swej byłej kolonii dopiero w 1836 r. – i wcale nie było pewne, czy zrezygnowała z roszczeń. Inne mocarstwa także patrzyły na Meksyk łakomym wzrokiem. Wielki sąsiad z północy – Stany Zjednoczone – najpierw anektował Teksas, a potem wypowiedział wojnę i w 1848 r. przejął ponad połowę meksykańskiego terytorium, z Kalifornią na czele. Choć wybuch wojny secesyjnej (1861–65) przyjęto w Meksyku ze złośliwą satysfakcją, to jednak wycofanie się USA ze spraw międzynarodowych, gdzie zgodnie z doktryną Monroe’a wzbraniały państwom europejskim mieszania się w sprawy amerykańskiego kontynentu, okazało się dla tego kraju poważnym zagrożeniem. Zaczęło się, oczywiście, od pieniędzy. Europejskie mocarstwa żądały od władz Meksyku odszkodowań dla swoich obywateli, którzy utracili majątek podczas wojny o Reformę. Precedens już istniał: w 1838 r. wybuchła tzw. wojna o ciastka – Francuzi zbombardowali Veracruz, domagając się rekompensaty za straty poniesione przez pewnego francuskiego cukiernika. Kiedy Juárez ogłosił moratorium na spłatę zagranicznych długów, zaciągniętych w trakcie wojny przez konserwatywnego prezydenta Miramona (którego liberałowie nie uznawali), Anglia, Francja i Hiszpania podpisały w Londynie konwencję: miały wspólnie zająć Veracruz i odzyskać należności, nierzadko równie naciągane jak przed laty – np. odszkodowanie dla pewnego okradzionego szewca. W rzeczywistości Napoleon III miał znacznie ambitniejsze plany: postanowił stworzyć zależną od Francji katolicką monarchię, rywalkę dla protestanckiej republiki Stanów Zjednoczonych. Namawiała go do tego rodzina: nabożna cesarzowa Eugenia, z pochodzenia Hiszpanka, która pragnęła przywrócenia w Meksyku potęgi Kościoła katolickiego, oraz przyrodni brat Charles de Morny, który – wykupiwszy od szwajcarskiego bankiera długi Meksyku – stał się głównym wierzycielem kraju. Napoleon zdecydował się na Maksymiliana Habsburga, brata cesarza Franciszka Józefa. Nie był to oczywisty wybór: arcyksiążę mógł wprawdzie rościć sobie prawo do władania niegdysiejszą częścią habsburskiego imperium, ale – w przeciwieństwie do swojego ultrakonserwatywnego brata – był z przekonania liberałem. Inteligentny (zwłaszcza na tle reszty swojej rodziny), miał rozległe zainteresowania, biegle władał językami (w tym hiszpańskim), uwielbiał podróżować, pasjonowały go botanika i entomologia, w młodości udał się nawet do Brazylii badać tamtejsze motyle. Jako brat cesarza otrzymał jednak zadanie godne swej pozycji: został dowódcą marynarki wojennej, którą z powodzeniem zmodernizował, nie zapominając wszakże o sprawach bliskich swemu sercu: fregata „Novara”, wysłana przezeń na ekspedycję naukową, jako pierwszy austriacki okręt okrążyła kulę ziemską. Kiedy zbyt liberalne poglądy spowodowały, że stracił stanowisko wicekróla Lombardii, wycofał się do Triestu, gdzie z żoną, belgijską księżniczką Charlottą, zajął się urządzaniem rezydencji, zamku Miramare. Maksymilian marzył jednak o czymś więcej. Na jego nieszczęście marzenie to się spełniło. W październiku 1863 r. do Triestu przybyła delegacja meksykańskich notabli, by oficjalnie zaoferować Maksymilianowi koronę. Sam pomysł wprowadzenia monarchii nie był absurdalny: istniało wciąż cesarstwo Brazylii, a i niepodległy Meksyk narodził się – jak wspomnieliśmy – nie jako republika (choć los cesarza Augustyna I, czyli gen. Agustina Iturbide, przywódcy w wojnie o niepodległość, nie napawał optymizmem – po 10 miesiącach frustrującego panowania abdykował i wyjechał do Europy, a kiedy po roku wrócił, został rozstrzelany). Wprawdzie Franciszek Józef przestrzegał brata przed meksykańską awanturą i ufaniem dwulicowemu Napoleonowi, ale arcyksiążę – po długich wahaniach, pod wpływem namów Charlotty – ostatecznie zgodził się objąć tron pod warunkiem, że taka będzie wola meksykańskiego ludu. Zapewniono go, że w plebiscycie ogromna większość głosujących poparła jego kandydaturę, a jego portrety już wiszą w całym kraju i przechodnie kłaniają się im z najwyższym szacunkiem. Wizja, jaką kreślono przed Maksymilianem, nijak nie przystawała do rzeczywistości. Koalicja trzech mocarstw rozpadła się niemal od razu po zajęciu Veracruz. Hiszpanie woleli innego kandydata, Anglicy w ogóle zaś nie zamierzali mieszać się w sprawy polityczne, toteż już w kwietniu 1862 r. oba te państwa wycofały się z Meksyku. Wojska francuskie ruszyły samodzielnie na stolicę, ale zostały odparte i minął rok, zanim wzmocnione i przegrupowane zdołały wreszcie dopiąć swego. Prezydent Juárez uciekł czarnym powozem na północ, a francuski gubernator zwołał konserwatywne Zgromadzenie Notabli, które posłusznie proklamowało cesarstwo. Zorganizowany przez Radę Regencyjną plebiscyt był farsą, a większość obywateli trwała lojalnie przy prawomocnym prezydencie (i to jemu płaciła podatki). USA także odmówiły uznania Drugiego Cesarstwa Meksyku i udzieliły schronienia rodzinie Juáreza. Zajęte własną wojną domową, nie podjęły jednak żadnych konkretnych działań, obawiając się, że Napoleon mógłby zbrojnie wesprzeć konfederatów. Rankiem 10 kwietnia 1864 r., podczas uroczystej ceremonii w Miramare, Maksymilian oficjalnie przyjął koronę, zobowiązując się do ochrony niezawisłości Meksyku i dobrobytu jego obywateli, a po południu podpisał wynegocjowane z Napoleonem porozumienie. W zamian za pomoc wojskową zobowiązywał się pokryć koszty francuskiej ekspedycji oraz spłacić prawdziwe i rzekome wierzytelności, jednym podpisem dwukrotnie zwiększając dług Meksyku. Cztery dni później para cesarska wsiadła na pokład „Novary” i, zahaczając po drodze o Rzym, gdzie papież Pius IX udzielił im oficjalnego błogosławieństwa, odpłynęła do swojego nowego kraju. W czasie rejsu przez Atlantyk Maksymilian zajął się spisywaniem zasad etykiety swojego przyszłego dworu. Kiedy pod koniec maja małżonkowie dopłynęli do Veracruz, czekało ich zaskakująco chłodne powitanie: komitet honorowy spóźnił się parę godzin, mieszkańcy zaś wcale nie tryskali na ich widok entuzjazmem. Dopiero kiedy 12 czerwca cesarska para wjechała do stolicy, witano ją girlandami kwiatów, flagami i łukami triumfalnymi. Maksymilian miał 32 lata, Charlotta (od tej chwili Carlota) 24 – sądzili, że świat stoi przed nimi otworem. Nie da się zaprzeczyć, że Maksymilian, choć przybył do Meksyku wiedziony ambicją, miał dobre intencje, trafił jednak, jak się szybko zorientował, między młot a kowadło. Pojednawcze gesty wykonywane w stronę liberałów – amnestia generalna, zaproponowanie Juárezowi stanowiska premiera – trafiały w próżnię. Dla Juáreza Maksymilian nie był partnerem do negocjacji, ale najeźdźcą, którego należało za wszelką cenę usunąć. Z kolei konserwatyści oczekiwali, że cesarz zniesie wprowadzone przez Juáreza prawa, ale Maksymilian rozumiał, że Reforma jest nieodwracalna, więc Kościołowi nie tylko nie oddano majątków, ale wręcz zakazano nabywania ziemi, co tylko rozsierdziło meksykańskich biskupów. Latyfundystów zraziło prawo poprawiające los indiańskich mas, które jednak – mimo zabiegów francuskiej propagandy – nie zobaczyły w wysokim, jasnowłosym cesarzu Quetzalcoatla, opiekuńczego boga zza morza. Decyzja o adoptowaniu wnuków cesarza Augustyna Iturbide (Maksymilian i Carlota nie mieli dzieci) także nikogo nie ucieszyła – dla liberałów Iturbide był nie bohaterem, ale despotą; dla konserwatystów – parweniuszem. Jakby tego było mało, kasa państwa świeciła pustkami: Maksymilian nie był przyzwyczajony do oszczędzania, a utrzymanie cesarskiego dworu na poziomie, jaki znał z Wiednia, kosztowało krocie. Ustanowiono nowe ordery, rozdawano tytuły, w odrestaurowanym zamku Chapultepec (wzniesionym przez jednego z hiszpańskich wicekrólów na ruinach pałacu Montezumy) wyprawiano huczne bale. Kosztowne było również utrzymanie wojsk – tak francuskiej armii, jak i ochotniczych korpusów cudzoziemskich. W poszukiwaniu bowiem sławy i zarobku do Meksyku przybywali żołnierze z całej Europy, w tym polscy obywatele habsburskiej Galicji. Na mocy traktatu z Miramare za wszystko to miał płacić Maksymilian. Choć jego panowanie było nieustannym balansowaniem między liberałami i konserwatystami, między obowiązkami władcy Meksyku a zobowiązaniami wobec Francji – pierwszy rok był dość obiecujący: wojska marszałka Bazaine’a zdołały zająć znaczną większość kraju, na stronę cesarza przeszło wielu zwolenników Juáreza. Mogło się zdawać, że wojna powoli dobiega końca. Wiarę w powodzenie przedsięwzięcia tracił jednak Napoleon III. Sukcesy mili