Dramat Szmula Zygielbojma

Przez ponad rok swojej pracy na emigracji w Londynie Szmul Zygielbojm, jeden z przywódców żydowskiej socjalistycznej partii Bund, zdołał nawiązać dziesiątki kontaktów z politykami, działaczami związkowymi i dziennikarzami. Czynił wszystko, aby informacja o tragedii polskich Żydów trafiła do jak największej liczby osób. Kolejne niepowodzenia pogłębiały jednak jego poczucie izolacji i niezrozumienia, a krąg osób, z którymi się spotykał, malał. Wiadomość o wybuchu powstania w getcie warszawskim zmusiła go do szukania nowych dróg dotarcia do mieszkańców wolnego świata. 11 maja 1943 r. spotkał się w swoim mieszkaniu przy Porchester Square z lewicowym publicystą Izaakiem Deutscherem. Obaj zastanawiali się nad sposobami zaprotestowania przeciwko obojętności wolnego świata wobec masowej eksterminacji polskich Żydów. Deutscher wyszedł, nie przeczuwając nawet, że już nigdy się nie spotkają. Następnego dnia, 12 maja 1943 r., znaleziono Zygielbojma martwego w mieszkaniu – otruł się tabletkami nasennymi. Testament Uczynił to świadomie, o czym świadczą pozostawione listy. W jednych porządkował najważniejsze sprawy: poprosił o mianowanie na swoje miejsce w Radzie Narodowej RP (namiastka parlamentu na uchodźstwie, był jej członkiem od 1942 r.) Emanuela Szerera. Skrupulatnie wyliczył posiadane pieniądze i wskazał bank, z którego należy je podjąć. List do prezydenta Władysława Raczkiewicza i premiera Władysława Sikorskiego był dramatycznym apelem polityka, aktem jedności z ginącymi w getcie warszawskim Żydami i krzykiem rozpaczy skierowany do wolnego świata: „Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce, którego reprezentantem jestem. Towarzysze moi w getcie warszawskim zginęli z bronią w ręku, w ostatnim porywie bohaterskim. Nie było mi dane zginąć tak jak oni, razem z nimi. Ale należę do nich, do ich grobów masowych. Śmiercią swoją pragnę wyrazić najsilniejszy protest przeciw bierności, z którą świat przygląda się i dopuszcza do zagłady ludu żydowskiego. Wiem, jak mało znaczy życie ludzkie w naszych czasach, ale ponieważ nie mogłem nic zrobić za życia, przyczynię się może przez moją śmierć do tego, by załamała się obojętność tych, którzy mają możliwość uratowania, być może w ostatniej chwili, pozostałych jeszcze przy życiu Żydów polskich”. W jednym z listów prosił partyjnych kolegów, Leona Olera i Lucjana Blita, aby przetłumaczyli na angielski i rozpowszechnili to, co napisał do polskich władz. Wskazał nawet nazwiska brytyjskich dziennikarzy i polityków, do których mieli się zwrócić. Jedynie krótki passus poświęcił rodzinie. W wiadomości do towarzyszy z Bundu pisał: „Drodzy przyjaciele, jeśli zobaczycie kiedyś Manię [żonę] albo jedno z moich dzieci, proszę, powiedzcie im, że nigdy nie wybaczyłem sobie, że ich zostawiłem”. Nadzieje Zygielbojma, że swoim gestem zmieni nastawienie aliantów, okazały się płonne. Ostatni polscy Żydzi nie stali się priorytetem w polityce ani polskich, ani zachodnich władz. Nie podjęto żadnej międzynarodowej akcji mającej na celu zmuszenie III Rzeszy do zaprzestania zbrodni. Szmul Zygielbojm pozostawił po sobie jeden z najbardziej przejmujących apeli do ludzkich sumień i serc, ale nie zdołał ich poruszyć. Jego przyjaciel, polski socjalista Adam Ciołkosz pisał po latach, że śmierć Zygielbojma została „skonsumowana przez rozwój wydarzeń”. Czyn Zygielbojma został wykorzystany jako dowód wsparcia, jakiego udzielały polskie władze na uchodźstwie masowo mordowanym w kraju Żydom, a jednocześnie akt oskarżenia wobec aliantów. Zapomina się o jego krytycznej postawie wobec polityki polskiego rządu, nie dość skutecznej walki z antysemityzmem w szeregach polskiego wojska czy milczeniu polskiego Londynu wobec dramatu Żydów. Zadanie niewykonalne Szmul Zygielbojm urodził się w 1895 r. we wsi Borowica na Lubelszczyźnie. Pochodził z wielodzietnej religijnej rodziny. Jego ludowe korzenie zaskarbiły mu chyba sympatię „żydowskiej ulicy”, ale także pozwalały lepiej ją zrozumieć. Jeszcze w młodości związał się z socjalistycznym Bundem, który przywracał godność żydowskiej biedocie, podnosząc status języka jidysz i świeckiej żydowskiej kultury. Zarówno brak formalnego wykształcenia, jak i proletariackie korzenie wyróżniały go na tle pozostałych liderów międzywojennego Bundu – zazwyczaj wykształconych, niejednokrotnie pochodzących ze zrusyfikowanych rodzin żydowskich. Zygielbojm szybko piął się po szczeblach partyjnej kariery: awansował do władz Bundu i był jedną z ważniejszych postaci żydowskich związków zawodowych. Po wybuchu II wojny światowej walczył w obronie oblężonej stolicy, a następnie organizował podziemne struktury partii w Warszawie. Mianowany przez Adama Czerniakowa członkiem Judenratu ostro protestował przeciwko pierwszej próbie utworzenia getta. Przedwojenna aktywność i działalność w czasie wojny ściągnęły na Zygielbojma niebezpieczeństwo aresztowania przez gestapo. Podzieliłby wówczas los zatrzymanych i rozstrzelanych Stanisława Starzyńskiego czy Mieczysława Niedziałkowskiego. Podziemny Bund zadecydował, że musi mu znaleźć drogę ucieczki na Zachód. Dzięki pomocy holenderskiego konsula Zygielbojm zdobył wizę wjazdową do Holandii. Szczęśliwie udało mu się przedostać przez III Rzeszę. Prawdopodobnie przy wsparciu belgijskich socjalistów dotarł do Brukseli. Był to jednak dopiero początek tułaczki. Błyskawiczne postępy Wehrmachtu spowodowały, że Zygielbojm musiał uciekać dalej. Z Belgii – do Francji, a po kapitulacji Paryża – na południe. Przez Tuluzę i Marsylię do Madrytu, a następnie do Lizbony. Tam wsiadł na statek do Nowego Jorku. Zygielbojm rozpoczął podróż po całych Stanach Zjednoczonych z wykładami, opowiadając o swoim doświadczeniu w okupowanej Polsce i zbierając fundusze na pomoc dla kraju. Na początku 1942 r. mianowany został członkiem Rady Narodowej RP w Londynie. Ten czas obfitował w poruszające wiadomości dla polskich Żydów: na zachód napływały kolejne informacje o Zagładzie, dziesiątki osób starały się o pomoc Zygielbojma w ratowaniu bliskich, sowieckie władze poinformowały aliantów zachodnich o wydanych w ZSRR wyrokach śmierci na przywódców Bundu – Henryku Erlichu i Wiktorze Alterze (ten pierwszy popełnił w więzieniu samobójstwo w maju 1942 r.). Wszystko to załamało Zygielbojma. W liście do przyjaciela z grudnia 1942 r. pisał: „Coraz to nowe hiobowe wieści przytłaczają, odbierają zdolność myślenia o czym innym, zupełnie zmieniają perspektywę i hierarchię ważności zagadnień. Wydaje się, że myśmy już tę wojnę przegrali i to w najtragiczniejszym znaczeniu tego słowa: straciliśmy nasz Naród, naszą Partię, nasze rodziny – wszystko. Zawiśliśmy zupełnie w powietrzu – listki zerwane przez wiatr na chwilę przed zapaleniem się drzewa – skazane na zeschnięcie i zniknięcie bez śladu i zastępców. Świadomość tak doszczętnie wypełnia każdą szczelinę mózgu, że nie zostawia nawet miejsca na nienawiść. Jakie wobec tego ma znaczenie wszystko, co czynię i myślę, skoro nie jestem w stanie ani jednej duszy uratować, ani jednego cierpienia nikomu zaoszczędzić? Spełniam swoje czynności i obowiązki już tylko mechanicznie, z obowiązku, bez wewnętrznego przekonania, że to już służy komu z tych, którym służyć jest moim obowiązkiem”. Utrata rodziny W tym czasie Zygielbojm porzucił już zupełnie próby kontaktowania się z rodziną. Ostatnie wieści od bliskich otrzymał w końcu 1942 r. Wiedział, że żona Mania i dwoje dzieci, Rywka i Artek, trafili do warszawskiego getta. W jednym z listów do przyjaciela z grudnia 1942 r. pisał: „Z domu już dawno żadnych prywatnych listów nie otrzymałem i już dawno też nie wysłałem, gdyż wydaje mi się, że nie należy już listów posyłać. Wiadomości ogólne, jakie z domu nadchodzą, są jak najgorsze”. Zastanawiał się, czy jest jeszcze sens wysyłać paczki do kraju, skoro wracają one do nadawcy z informacją, że adresat nie żyje. Wcześniej, kiedy mieszkał w Nowym Jorku, a więc w latach 1940–41, kontaktował się regularnie z żoną i dziećmi. Zachowały się wysłane do niego listy. Korespondencja ta pokazuje, jak bliskie były ich relacje, a jednocześnie, jak niewiele Zygielbojm mógł zrobić dla najbliższych: depesza na urodziny żony, kilka zagraniczn